تلاش در اقناع ایرانیان برای انتشار روزنامه در ایران نیز ناشی از قیاسی است که وی میان ایران و غرب انجام می‌دهد:

«در یک پایتخت فرنگستان دو هزار و پانصد روزنامه آزاد هست و اگر یک بنده خدا در ملک ما یک کلمه حرف حق بگوید باید به حکم عقل جهان آرای وزرای ما تا هفت پشت مغضوب دولت بماند»(همان، شماره چهل و یکم، ص۲).
تمام آچه گفته شد نشان می‌دهد که ملکم دریافته بود، شکل سنتی مفهوم عدالت از یک سو و خلاء وجود آزادی از سوی دیگر باعث شده تا در ایران بسترهای ذهنی و فردگرایانه پیشرفت و ترقی مهیا نباشد. از این رو او با تأکید بر تأویل غربی از این دو مفهوم تلاش داشت تا جنبه های ذهنی پیشرفت و ترقی را در ایران مهیا کند. اینکه این تأویل غربی چه نتایجی می توانست داشته باشد، در بخش بعدی همین فصل بدان خواهیم پرداخت.
۴-۳-امنیت و ترقی به مثابه نتایج وجود عدالت و آزادی در اندیشه ملکم
تمام تلاش ملکم در تبین عدالت و آزادی رسیدن به مفهوم امنیت و به دنبال آن حرکت به سوی پیشرفت و ترقی ایران بود. جالب اینکه ملکم که با اندیشه‌های غربی آشنایی داشت و مکتب لیبرالیسم را نیز می‌شناخت، می‌دانست دولت خود می‌تواند به عنوان «شر» باشد:
«وقتی از امنیت حرف می‌زنیم وزرای ما چنان خیال می‌کنند که منظور ما دفع دزدیهای ولایتی است…فریاد ما از شر خود دولت است»(همان، شماره بیست و دوم، ص۱).
وی امنیت را اینگونه تعریف می‌کند:
«امنیت جماعت عبارت است از این معنی که هریک از اعضای جماعت باید از جان و مال خود کاملا” مطمئن باشند….»(همان، شماره سیزدهم، ص۲).
او فقدان امنیت را نیز که چیزی معمول در ایران بود، اینگونه تشریح می‌کند:
«…غاصبین قدرت ملت حق دارند که بدون محاکمه و بدون هیچ سوال و جواب گوش و دماغ و سر ما را ببرند، مال ما را ضبط، خانه ما را خراب، عیال ما را اسیر بکنند…»(همان، شماره هفدهم، ص۴).
وی در همین راستا تکالیف عامه دولت را به سه چیز محدود می‌کند:«اول حفظ استقلال ملی، دویم حفظ حقوق جانی، سیم حفظ حقوق مالی»(دفتر قانون، ۱۱۴).
اینگونه است که مفهوم قانون در اندیشه ملکم دارای اهمیت می‌شود: «بدون قانون امنیت نیست و بدون امنیت زندگی محال است»(قانون، شماره یازدهم، ص۱).
در واقع از دید ملکم و روشنفکران پیشامشروطه «قانون موجب ایمنی و استواری مالکیت خصوصی، تقویت امنیت شغلی و مسئولیت‌پذیری مشاغل رسمی و کاسته شدن از خطر تعرض خودکامه به جان و تن مردم بود»(کاتوزیان،۱۳۸۰، ۱۲۳).
با روی کار آمدن مظفرالدین‌شاه ملکم این نوید را به مردم ایران می‌داد که بزودی«دیوانخانه‌های عدلیه در جمیع ولایات به انتظام و استقلال مستحفظ و ضامن اجرای این امنیت عامه خواهد بود»(قانون، شماره سی و چهارم، ص۲).
ملکم در تلاش برای گسترش قانون یک نکته اساسی را مدنظر قرار نمی‌دهد و آن اینکه آیا صرف وجود قانون کافی است؟ اگر اینگونه نیست چه ضمانتی برای اجرای آن وجود دارد؟ آیا غیر از این است که همیشه آگاهی مردم پشتوانه وجود قانون است؟ ملکم که خود می‌دانست مردم ایران در جهل به سر می‌برند چگونه انتظار داشت که قانون در ایران ایجاد و اجرا شود.
اما گذشته از این مسئله حیاتی، ملکم به درستی درک نموده بود که وجود امنیت پیش نیاز پیشرفت و ترقی جامعه است و البته وجود امنیت نیز منوط به وجود «قوانین عادله» است. از نظر وی زمانی پادشاه ایران می‌تواند مشغول انتظام ایران شود که دستگاه قانون، دیوان قضا و … را ترتیب داده باشد:
«به جهت نظم و رفاه ایران اول کاری که داریم آن است که یک دستگاه قانون فراهم بیاوریم» زیرا «رونق و ترقی دول حاصل نظم است»(دفتر قانون، ۱۱۶و۱۲۴و۱۲۷).
رساله «اصول ترقی» ملکم در کنار آثار دیگری چون دفتر تنظیمات و دفتر قانون او دارای اهمیت وافری است. در اصول ترقی ملکم «آبادی یک ملک» را «بسته به مقدار امتعه ای» می داند«که در آن ملک به عمل می آورند». آهن، گندم، زغال، الماس، معادن طلا، ابریشم، تنباکو و معادن زغال سنگ از جمله متاعی‌اند که ملکم از آنها نام می‌برد. بنابراین مشخص می‌شود در اندیشه ملکم منظور از پیشرفت و ترقی بیشتر و به طور ملموس‌تر تأکید بر جنبه‌های مادی آن است. اما وی به خوبی قادر به درک این مسئله بود که تلاش برای پیشرفت مادی نیازمند، وجود یکسری بسترها است و یکی از مهمترین بسترهای ترقی، امنیت است. «امنیت جانی و مالی» که وی از آن تحت عنوان«تدبیر بزرگ» یاد می‌کند. زیرا در اندیشه ملکم«درجه کار هرکس بسته به اطمینانی است که از حفظ نتیجه کار خود دارد». اینجاست که وی از لزوم امنیت برای پیشرفت، به نیاز به عدالتخانه و از آنجا به مفهوم قانون می‌رسد:
«امنیت جانی و مالی به هیچ وجه بسته به رٲفت و عدالت شخص پادشاه نیست. ذات مقدس شاهنشاه ایران از جمیع سلاطین روی زمین رئوف‌تر و عادل‌تر است، ولیکن عدالت شخص یک پادشاه اصلا” دخلی به عدالت اداره ندارد…امنیت جانی و مالی بسته به عدالت اداره است. عدالت اداره در هرجا عدالت خانه لازم دارد. عدالت‌خانه قوانین لازم دارد….امنیت مالی و جانی اولین اساس آبادی دنیاست»(اصول ترقی، ۱۸۵).
نکته جالب اینکه داستان‌های زیادی در مورد رشوه گرفتن ملکم در موارد گوناگون من جمله بر سرقرارداد رویتر نقل شده است لیکن «از افکار جالب ملکم تقدیم دو طرح یکی برضد رشوه و رشوه‌خواری و دیگری برای جلوگیری از تعدیات مأموران دولت می‌باشد»(صفائی،۱۳۴۴، ۵۹).
ملکم که دلیل پیشرفت غرب را به دلیل وجود امنیت و قانون در آن ممالک می‌داند بار دیگر دست به قیاس می‌زند و انگلستان را به عنوان یک الگو نام می‌برد:
«از قوانین انگلیس و سایر دول چیزی نمی‌گویم زیرا که مثل آفتاب روشن است که آن همه آبادی‌های حیرت انگیز و آن همه آسایش و آن تسخیرات بی‌پایان و آن دریاهای ثروت که در ممالک خارجه مشاهده می‌کنیم همه از اثر استقرار قانون است»(قانون، شماره سوم، ص۳).
برای همین است که در اندیشه ملکم در صورتی که امنیت تأمین نشود «آسایش رعیت و ترقی دولت ایران جزء آرزوهای بی‌معنی خواهد بود»(دفتر قانون، ۱۱۷).
او وجود مفهوم امنیت را تا آن حد دارای اهمیت می‌داند که از نظر او خلاء آن باعث ورود استعمار به ایران می‌شود:
«خواه بی‌جا، خواه به‌جا، خواه امروز، خواه فردا در هر نقطه آسیا که امنیت مالی و جانی نیست محال است که بیرق فرنگستان بر آن نقطه نصب نشود»(اصول ترقی،۱۸۶).
تمام آنچه درباره اندیشه ملکم گفته شد نشان دهنده تأثیرپذیری وی از اندیشه مغرب زمین در قرن نوزدهم است. به عنوان مثال ملکم آنجا که سعی می‌کند از وجود مفهوم «آزادی» به «رضایت و آسایش فردی» مردم برسد(مدنیت ایرانی، ۱۵۹)، خواه ناخواه در چهارچوب نظام لیبرالیسم و جنبه فردگرایانه آزادی در اندیشه جان استوارت میل توجه داشته است. این عبارات به خوبی بیانگر این مسئله است که اگرچه ملکم همچون عباس میرزا و امیرکبیر توجه زیادی به جنبه‌های عینی پیشرفت و ترقی داشت اما وی راه متفاوتی را برای رسیدن به این هدف طی نمود و سعی کرد با ایجاد بسترهای انسانی، یعنی فضای ذهنی، فضای عینی را تغییر دهد. بنابراین روشنفکران ایرانی در دوره پیشامشروطه و به طور ویژه ملکم به این درک رسیده بودند که شرط ترقی اقتصادی غیر از شرایط مادی مزبور نیازمند فراهم آوردن شرایط اجتماعی معینی می‌باشد. نظر ملکم در این مورد برگرفته از اقتصاد سیاسی لیبرالیسم است. در اقتصاد سیاسی مسئولیت بزرگ دولت فراهم آوردن ایمنی اجتماعی و برقراری نظام حکومتی منظم بود تا شرایط رشد اقتصادی مهیا گردد(نورائی،۱۳۵۲، ۸۶). تأکید بر «تأمین امنیت به عنوان شرط اصلی بسط تولید سرمایه‌داری و دادن آزادی‌های سیاسی و اقتصادی و فرهنگی» در کنار گسترش دیگر اصول لیبرالیسم است که ملکم را به عنوان پدر لیبرالیسم در ایران معرفی نموده است(مددپور،۱۳۷۳، ۷۶).
البته خود وی اشاره می‌کند که «ملل اروپایی بعد از پیکار زیاد موفق شدند به درجات مختلف، عدالت و آزادی و حکومت انتخابی را به دست آورند»(مدنیت ایرانی، ۱۵۹). با این حال اندیشه ملکم در سطح مردم آگاه‌، روشنفکران ایرانی و رجال اصلاح طلب اثر خود را برجای گذاشت، چنانکه بعدها در انقلاب مشروطه بازتاب خود را نشان داد. اما حتی پیش از آن نیز زمانی که میرزا حسین‌خان مشیرالدوله از عثمانی به ایران بازگشت و زمام وزارت عدلیه را بدست گرفت، تبلورهایی از این اندیشه را نمایاند. وی کتابچه‌ای منتشر نمود که در آن چهارچوب وزارتخانه مزبور را نشان می‌داد. علاوه براین «وی به هر ایالتی یک مأمور وزارت عدلیه را فرستاد تا ناظر بر اجرای احکام صادره از دیوان عدلیه باشد». همچنین میرزا حسین‌خان ضمن دستوری عمومی «شکنجه و بریدن اعضاء [بدن] متهمین و مقصرین» را ممنوع کرد(آدمیت،۱۳۴۰، ۷۴-۷۵).
۵-۳-جمع بندی فصل
اگر در اندیشه میرزا ملکم‌خان به دنبال پاسخ این سوال باشیم که چرا ایران در مسیر پیشرفت و ترقی حرکت نمی‌کند، احتمالا” به دو دلیل متفاوت به عنوان پاسخ بر می‌خوریم. اول اینکه رجال ایران تنها متکی به عقل خود عمل می‌کنند. در حالی که امروزه دنیا متحول شده و نمی‌توان همه چیز را تجربه نمود. بنابراین می‌بایست از علم دیگران سود جست تا هم اشتباهات آنان را تکرار نکنیم و هم در زمان صرفه‌جویی کنیم. تأکید ملکم بر داشتن «کارخانه‌های آدم سازی» در کنار کارخانه‌های صنعتی از همین رو است. مراد ملکم از کارخانه‌های آدم سازی «مدارس» است که نقش تربیتی عظیمی را بر عهده دارند. از دید ملکم اخذ دانش غربی ما را در راه آبادانی ایران بسیار یاری می‌دهد. به نظر می‌رسد تلاش ملکم برای حضور کمپانی‌های غربی نیز در خلاء وجود علم برای آبادانی ایران باشد.
اما راهکار دیگر ملکم که موضوع بحث این رساله می‌باشد این بود که برای حرکت به سوی پیشرفت، تأمین امنیت و ثبات کشور بود. به همین دلیل است که وی بر مفهوم قانون بسیار پافشاری می‌کند. در واقع قانون برای تأمین آزادی و عدالت است و تأکید ملکم بر جدایی دستگاه قانون‌گذار و دستگاه اجراء برای جلوگیری از خودکامگی و تأمین عدالت و آزادی است.
ملکم وجود آزادی بیان و قلم را به عنوان ضامن عدالت لازم می‌دانست، تا هر وقت رجال سیاسی اقدام به نقض عدالت کردند بتوان با قدرت قلم و روزنامه اذهان را آگاه نمود و روبروی او ایستاد. اگرچه در تفکر ملکم مفهوم آزادی مقدم به مفهوم عدالت است. لیکن به سه دلیل سخن او درباره عدالت بسیار بیشتر از سخن او درباره آزادی است. اول اینکه بیشتر عمر ملکم صرف اصلاحات از بالا شد. او هنوز امید به اصلاحات توسط دولت و مصلحینی چون میرزاحسین خان داشت. این امید تنها در دورهٔ انتشار قانون کنار گذاشته شد. دوم اینکه علمای دین در این دورهٔ زمانی به هیچ عنوان حاضر به گسترش مفهوم آزادی نبودند. سوم اینکه او قطعا” می‌دانست که حتی مردم ایران نیز قادر به درک مفهوم آزادی نیستند. نوشته‌های او تلاشی برای کاشتن بذر آگاهی در میان عده‌ای محدودی بود که بعدها رهبران جنبش مشروطه در ایده و عمل شدند.
دو انتقاد مهم می‌توان به اندیشه ملکم وارد کرد اول اینکه وی که عدالت فزدگرایانه مبتنی بر شاه را رد می‌نمود چگونه تمام عمر خود را صرف اصلاحات از بالا کرد اصلاحاتی که رضایت شاه را می‌طلبید. دوم اینکه ملکم تمام عمر خود را صرف قانون‌خواهی کرد. ایا صرف ورود قانون کافی بود چه ضمانتی برای اجرای قانون وجود داشت
فصل چهارم
میرزا فتحعلی آخوندزاده
۱-۴-زندگی و آثار
میرزا فتحعلی آخوندزاده در سال ۱۲۲۸(۱۸۱۲) در «نوخه» از محلات «شکی» از پدری تبریزی و مادری مراغه‌ای به دنیا آمد. جدش رشتی بود. پدرش در دوره ولیعهدی عباس میرزا، کدخدای قصبه «خامنه» بود. ابتدای زندگی‌اش را در «شکی» گذراند. پس از آن به تبریز آمدند. ناسازگاری میان زنان پدر باعث شد تا مادر او از پدر جدا شود و نزد عموی خود «آخوند حاجی علی اصغر» در «مشکین» از توابع اردبیل بیاید. «حاجی علی اصغر» میرزا فتحعلی را به فرزندی پذیرفت و از همین رو بود که وی به آخوندزاده شهره شد. البته در سال‌های اخیر نویسندگان قفقاز و شوروی عنوان «آخوندوف» را به او داده‌اند. میرزافتحعلی جنگ‌های ایران و روس را به چشم خود دیده بود. قطعا” این مسئله در تلاش او برای جستجوی راه‌حلی در جهت گذار ایران از عقب‌ماندگی موثر بوده است.
میرزا فتحعلی همیشه از آخوند علی اصغر به نیکی یاد کرده است. بخصوص که ترس او از مکتب خانه با صبر و تدبیر آخوند حاجی علی اصغر رفع شد. آخوندزاده به دلیل عدم یادگیری برخی از حروف نسبت به آموزش گریزان شده بود و از مکتب می‌گریخت. به اعتقاد نگارنده تلاش آخوندزاده در تغییر الفبای زبان فارسی تا حد زیادی متأثر از همین مسئله است.
پس از آن، در سال ۱۲۴۷ زمانی که آخوند ملا علی اصغر به سفر حج رفت، میرزا فتحعلی را در «گنجه» به میرزا شفیع سپرد تا پیش او خط نستعلیق، حکمت و عرفان بیاموزد. میرزا شفیع صاحب ذوق شعری بود. میانه خوبی با مذهب نداشت و او بود که میرزا فتحعلی را از تحصیل در علوم دینی و پیوستن به جرگه روحانیون منصرف نمود. به گفته خود میرزا فتحعلی «روزی این شخص محترم از من پرسید: میرزا فتحعلی! از تحصیل علوم چه منظوری داری؟ جواب دادم که می‌خواهم روحانی بشوم. گفت: می‌خواهی تو ریاکار و شارلاتان بشوی؟ … عمر خود را صرف این گروه مکن، شغل دیگری پیشه گیر… وقتی که دلیل نفرت او را از روحانیون پرسیدم شروع کرد به کشف مطالبی که تا آن روز از من مستور بود….»(آخوندزاده، ۱۹۶۳، ۳۵۱). این وضعیت تا آمدن آخوند حاجی علی اصغر از خانه خدا ادامه داشت. شاید بتوان آغاز دیدگاه‌های ضدمذهبی آخوندزاده را از همین زمان جستجو نمود.
پس از آن از به همراه حاجی علی اصغر از گنجه به نوخه رفت. یک سال را در آنجا به آموزش زبان روسی گذراند. اما چون بزرگ سال بود، اجازه تحصیل بیشتر به او ندادند. سرانجام در «تفلیس» زیر دست «بکی خان» مولف و نویسندهٔ دانشمند و مترجم فرمانفرمایی روس به ترجمه عربی، فارسی و ترکی آذری پرداخت. همچنین معلم زبان ترکی در مدرسه نوبنیاد روسی تفلیس شد. در این مدت توانست زبان روسی خود را نیز تکمیل کند. بنابراین از این پس می‌توانست به ترجمه متون روسی نیز بپردازد.
آخوندزاده در تفلیس بود که با آثار برخی متفکران اروپایی همچون هیوم، شکسپیر، مولیر، ولتر و منتسکیو آشنا شد(کسرایی،۱۳۷۹، ۲۷۵). «بکی خان» در زندگی میرزا فتحعلی تأثیر فراوان نهاد. زیرا او را به نویسندگان روسی، گرجی و قفقازی آشنا نمود. «خاچاطور ابوویان»، «کوتکاشنسکی»، «اوتسمی‌یف» و «بستوژف» مشهور به «مارلینسکی» از جمله این فرزانگان بودند. آنان به همراه میرزا شفیع که به آنان پیوسته بود، محفلی به نام «دیوان عقل» را برپا نمودند (آدمیت،۱۳۴۹، ۱۷-۲۰).
در دوره مورد بحث تفلیس در میان سرزمین‌های قفقاز و نواحی همجوار خود از اهمیت بالایی برخوردار بود. چه از لحاظ سیاسی و چه از لحاظ فرهنگی و ادبی. آخوندزاده تا پیش از سفر تفلیس از تئاتر و نمایش چیزی نمی‌دانست. نخستین آشنایی وی با هنر نمایش در سال‌های دهه پنجم قرن نوزدهم صورت گرفت. در این سال‌ها در تفلیس کنسرت‌ها و قطعات کوتاهی از آثار نویسندگان روس و گرجی به نمایش گذارده شد، آخوندزاده آنها را تماشا کرد و همه اینها تأثیر بسزایی بر هنر نویسندگی وی نهاد(آرین پور،۱۳۸۲، ۳۴۵).
او در ۱۲۵۷ با طوبی خانم، دختر آخوند حاج علی اصغر ازدواج کرد. در همان سال نیز حاج علی اصغر درگذشت. آخوندزاده پنجاه سال از عمر خود را زیر لوای دولت روسیه در قفقاز گذرانید و از این بین چهل‌وسه سالش را به دولت روس خدمت کرد. اگرچه تزارها همیشه به وی مظنون بودند و اعتمادشان را از وی سلب نموده بودند(جعفروف،۱۹۶۲، ۲۷). ترس از تزارها باعث شد که وی مدارک و اسناد مهمش را در خانه دخترش پنهان نماید.
خودش می‌نویسد که به واسطه نگارش «مکتوبات کمال‌الدوله» دوستان زیادی یافت که یکی از مهمترین آنها میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله بود و البته دیگری جلال الدین میرزای قاجار (آخوندزاده،۱۳۵۱، ۱۶). علاوه بر اینها آخوندزاده با ملکم‌خان، میرزا حسین‌خان سپهسالار و بسیاری دیگر صمیمی بود. هرچند رابطه اش با فرد اخیر بعدها به تیرگی گرایید. نمایشنامه‌هایش که به زبان‌های مختلف ترجمه شد، نام او را از منطقه قفقاز بیرون برد و او را در زمان حیات نامور ساخت. به طور کلی آثار آخوندزاده به زبان‌های روسی، انگلیسی ، فرانسه و آلمانی منتشر شده است(جعفروف،۱۹۶۲، ۲۹).
سرانجام میرزا فتحعلی آخوندزاده پس از شصت وشش سال زندگی، در ۲۴ صفر ۱۲۹۵ (۲۷فوریه ۱۸۷۸) در تفلیس چشم از جهان فرو بست. فعالیت‌های هنری و فکری او آن مقدار که سیاسی و در ارتباط با جنبش مشروطه است، در طول سلطنت ناصرالدین‌شاه اتفاق افتاد. وی حدود بیست سال پیش از پیدایش مشروطیت از دنیا رفت (سفری،۱۳۷۰، ۷۵-۷۶). میرزا فتحعلی چه از لحاظ پیش کشیدن بحث الفبا و چه نگارش اولین نمایشنامه در جهان اسلام یک مبدع بود(حائری،۱۳۶۴، ۲۷). از این رو می‌توان جایگاهی ویژه برای او در نظر گرفت.
مهمترین آثار وی عبارتند از:
تمثیلات(از ۱۲۶۶ تا۱۲۷۲)، داستان «حکایت یوسف‌شاه» یا «ستارگان فریب خورده»(۱۲۷۳)، «الفبای جدید»(۱۲۷۴)، «مکتوبات کمال‌الدوله»(از ۱۲۷۹ تا۱۲۸۰) و مقالاتی چون: «رساله ایراد» در انتقاد بر تاریخ روضه الصفای ناصری(۱۲۷۹)، «قریتکا» بر روزنامه ملتی و شعر سروش اصفهانی(۱۲۸۳)، انتقاد بر رسالهٔ «یک کلمه» میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله، عقیده حکیم«یوم» انگلیسی در نفی واجب الوجود، «تفهیم حریت» از حکیم انگلیسی جان استوارت میل، انتقاد بر مثنوی معنوی(۱۲۹۳) و آثار دیگری به زبان‌های روسی، ترکی و عربی(آدمیت،۱۳۴۹، ۲۹-۳۰).
۲-۴-ترقی و پیشرفت در اندیشه میرزا فتحعلی آخوندزاده

۲-۱-۳-۳- بیان مسئولیت‌ها

هدف دین هدایت انسان هاست و هدایت انسان جز با ایمان و عمل کردن به مسئولیت هایش تحقق پیدا نمیکند. این مسئولیت در صورتی حقیقی است که از طریق وحی ابلاغ شده باشد؛ و در این صورت است که تکلیف آور است وکسی نمیتواند مدعی شود که تکالیفش را نمی‌دانسته است
«إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلى‏ نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلى‏ إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسى‏ وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیْمانَ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً؛ وَ رُسُلاً قَدْ قَصَصْناهُمْ عَلَیْکَ مِنْ قَبْلُ وَ رُسُلاً لَمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسى‏ تَکْلِیماً؛ رُسُلاً مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً حَکِیماً»؛^[۴۷]
ما به تو وحی کردیم همان‌گونه که به نوح و انبیای پس از او وحی کردیم و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحی کردیم و به داوود زبور را دادیم; و فرستادگانی که پیشتر داستان آنها را برای تو گفته ایم و فرستادگانی که داستان آنها را برای تو نگفته ایم و خداوند با موسی به گونه مخصوصی سخن گفت. فرستادگانی بشارت دهنده و هشدار دهنده; تا پس از فرستادن آنان مردم را بر خدا حجتی نباشد و خدا توانا و حکیم است.

۲-۱-۳-۴- معرفت جهان

علاوه بر نکات گفته شده، دین به انسانها می‎آموزد تا خود را با عالمی که در آن زندگی می‎کنند هماهنگ سازند. چرا که بدون چنین هماهنگی میان انسان و جهان پیرامونش، تداوم زندگی برایش دشوار می‎شود و احساس پوچی و بیگانگی به او دست می‎دهد.
انسان‌ها، اگر چه در ساختن عالمی که در آن زندگی می‎کنند نقشی نداشته اند و یا ممکن است از آغاز و انجام آن اطلاع چندانی هم نداشته باشند، اما تفسیر و تحلیلی که دین برای آنان از عالم ارائه می‎کند بسیاری از دغدغه‌ها و رنج های زندگی را هموار می‎سازد. او را به آینده و زندگی اش امیدوار می‎کند. از بحران روحی نجات می‎بخشد و با مشکلات و سختی‌ها و نا گواری‌ها سازگار می‎نماید. از ظلمت توهمات و احساس پوچی و بی معنا بودن بیرون می‎برد و در شرایط مساعد قرار می‎دهد.
«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسى‏ بِآیاتِنا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور»^[۴۸] و ما موسی را با آیاتمان فرستادیم که؛ قومت را از ظلمت‌ها نجات بده و به سوی نور ببر.
انسان مؤمن و دیندار، خود را بنده خدا و عالم را مخلوق او می‎داند. مخلوق خدایی مهربان که چتر مهر و لطفش بر همه چیز سایه انداخته است. او مشیت خدا را در همه حال و در هر چیز لمس می‎کند و با چنین دریافت و احساسی بار مسؤولیت و تعهدی را بر دوش خویش حمل می‎نماید. همواره درباره عالم احساس مثبت دارد و به همه چیز به دلیل مخلوق و آیه خدا بودن عشق می‎ورزد.

۲-۱-۳-۵-نشاط‌بخشی به زندگی

دین پناهگاه معنوی در وضعیت‌های دشوار و سخت و نشاط بخش و امیددهنده در شرایط آسایش و آرامش است. نیرویی تمام ناشدنی که وقتی همه او را تنها می‎گذارند، در او نشاط و شور ایجاد می‎کند. دین از آن جهت که عالمی سرشار از خیر و نیکی به انسان معرفی می‎کند، مؤمن را در سخت ترین حالت‌ها مملو از لذتی خاص می‎نماید.
دین در حالت فقر با توکل و در حالت غنا با پرهیز از خودخواهی و طغیان، انسانها را متعادل پرورش می‎دهد؛ و چنین است که انسان از حالت خشک و بی رمق مادی نجات می‎یابد و طراوت و مصونیت پیدا می‎کند.
« مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاهً طَیِّبَهً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُون»‏؛^[۴۹]
هرکس عمل صالح انجام دهد از مرد و زن در حالی که مؤمن است، برای او حیات طیب و دلپذیر فراهم می‎آوریم.» متقابلا کسانی که از دین و یاد خدا گریزانند، اگر چه غرق در نعمت و رفاه باشند احساس دلتنگی و سختی دارند.
«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ أَعْمى؛^[۵۰]
هر کس از یاد من روی بگرداند، پس برای او زندگی تنگ و سخت است و روز قیامت او را کور محشور خواهیم کرد.» زندگی با معنویت و به تعبیر قرآن حیات طیب، زندگی به دور از پستی و رذالت و فساد است و آمیخته با نشاط روحی.
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُم‏»؛^[۵۱]
ای کسانی که ایمان آورده اید، اجابت کنید خدا و پیامبر را وقتی که شما را به سوی چیزی می‎خواند که به شما حیات می‎بخشد.
آنچه گفته شد تنها در حیات فردی نیست بلکه شامل حیات جمعی نیز می‎شود. وقتی که آحاد مردم یک جامعه دارای تعادل روحی و با معنویت بودند، جامعه ای نیکو و مدینه فاضله خواهند ساخت. روابط اجتماعی بر آرمانهایی آسمانی مبتنی خواهد بود و در چنین جامعه ای زندگی به دور از هر گونه احساس ناخوشایند، دلتنگی، نگرانی و نا امنی است.

۲-۱-۴-جامعیت دین

در روایتی از امام صادق «علیهالسّلام» نقل شده است: “خداوند تبارک و تعالی در قرآن توضیح هر چیزی را نازل کرد. -به خداوند قسم- خدا چیزی را فرو نگذاشت که بندگان به آن نیاز داشتند تا اینکه کسی نتواند بگوید ای کاش این در قرآن نازل می‎شد. بدانید! خداوند آن را در قرآن نازل کرده است.
این حدیث به اضافه احادیث دیگر و نیز آیاتی از قرآن^[۵۲] دلالت می‎کنند بر این که هر چه انسانها به آن نیاز داشته اند در تعالیم دین ارائه شده و در دین همه چیز گفته شده است.
قرآن مجید از تعلیمات جامع به «تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْ‏ء»^[۵۳] «و تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ء»^[۵۴] تعبیر کرده است.
برای روشن شدن معنای جامعیت دین باید توجه داشت که جامعیت هر چیزی متناسب با خود آن و هدفی که دارد سنجیده می‎شود. هر چیزی اگر هر آنچه را که لازم دارد، داشته باشد، جامع و کامل است. دین نیز از این اصل مستثنا نیست. جامعیت و کمال دین، به داشتن رهنمودهایی در راستای راهنمایی انسان به مقصد تعیین شده است، که از آنها به هدایت تعبیر می‎شود…

۲-۱-۵-سهولت دین

دین با رعایت حال نوع مردم تشریع شده و با فطرت انسانها هماهنگ است و بنابراین نمیتواند سخت و رنج آور باشد. اگر دین تکالیف سختی را برای مکلفان تحمیل کند، موجب فرار مردم از معنویت و در نتیجه نقض غرض می‎شود و نمیتواند به اهداف خود برسد.
فلسفه هماهنگی دین با طبیعت و فطرت انسانها، تربیت آنهاست. سختی و فشار و جبر و اکراه، به دلیل ناسازگار بودن با طبع اولی انسان نتیجه مطلوبی ندارد. خداوند فرموده است:
«ما یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون»‏؛^[۵۵]
خداوند نخواسته است که بر شما دشواری قرار دهد، بلکه خواسته است تا شما را پاک و طاهر بدارد… .
و در آیه دیگری فرموده است: «وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُم»‏.^[۵۶]
پیامبر برای آنان پاکی‌ها را حلال و ناپاکی‌ها را حرام می‎گرداند و از آنان تکالیف مشقت بار و قید و بندهایی را که بر آنها بود، بر می‎دارد.
آسانی تکالیف دینی به معنای رفع تکلیف و یا به طور کلی نبودن هیچ گونه سختی و دشواری نیست. تکالیف دینی اصولا با زحمت همراه است و انجام آنها در صورتی که دل در گرو آنها باشد و علاقه درونی به آنها تقویت گردد، لذت بخش خواهد بود. رنج اندک، با لذت عبادت به پیشگاه خداوند نه تنها هموار خواهد شد بلکه چنان تحت شعاع بهجت و نشاط بندگی قرار خواهد گرفت که هیچ احساس بدی وجود نخواهد داشت.
به رغم آسانی نوع تکالیف دینی و اصل سهولت برای بندگان در اعمال دینی، ممکن است تکلیف هایی وجود داشته باشد که یا سخت باشد و یا کسانی نسبت به انجام آنها بی رغبت و بی میل باشند. همین احساس بی میلی خود تکلیف را دشوار می‎کند. خداوند خود از این ناخوشایندی چنین سخن گفته است:
«کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُون»:^[۵۷]
بر شما جنگ و جهاد مقرر شده و آن برایتان ناگوار است و چه بسا چیزی را ناگوار بدانید و آن به سودتان باشد و چیزی را گوارا بدانید و آن به زیانتان باشد.
باید توجه داشت که اصل تشریع تکلیف، برای صیقل روح و رشد و کمال است؛ و چنین مهمی بدون زحمت و رنج میسر نمیشود. ناخوشایندی برخی وظایف دینی مانند تمرین های مداوم یک ورزشکار و یا پرهیز بیمار از چیزهایی است که به آنها علاقه مند است و نمی تواند آنها را مصرف کند و یا چیزهایی را باید به مصرف برساند که خوش ندارد و در عین ناخوشایندی، سود و نفع او در پرهیز و یا مصرف آن است. با این همه، سختی تکالیف برای همه نیست و در جایی که سختی تحمل ناپذیر شد تکلیف برداشته می‎شود؛ و این یک اصل است که هر کسی به اندازه توانش مکلف است.

۲-۱-۶-دینداری

دینداری یعنی تعهد و پایبندی به دین و رفتار بر اساس آن. دینداری از آنجایی که عکس العمل مثبت به دستور خداوند است، وقتی تحقق پیدا میکند که شخص دیندار خود را تنها در برابر خداوند ملزم ببیند و دغدغه انجام وظایفی را داشته باشد که از ناحیه خداوند توصیه شده است.
دینداری التزام قلبی لازم دارد و تنها عمل به ظواهر برای آن کافی نیست. ممنوع بودن تظاهر، ریا، عجب و امثال اینها نشان می‎دهد که شخص دیندار در صورتی که اعمال دینی را با قصد و نیت نیک و برای خدا انجام دهد از وی پذیرفته می‌شود و در صورتی که شائبه ریا و غیر خدا در آن باشد دینداری نیست.
دین یک سری شعائر و آداب دارد. می‎توان از این شعائر و آداب به پوسته و ظاهر تعبیر کرد. این قبیل امور، غیر از صورت ظاهری، لایه ای درونی دارند و آن تسلیم بودن در برابر خداوند است. اعمال ظاهری علامت و نشانه علاقه درونی به جا آورنده آنهاست. انجام آنها در عین این که می‎تواند حاکی از اعتقاد درونی باشد، می‎تواند فریب و نیرنگ و رسم و عادت نیز باشد. دینداری در صورتی صادق است که میان اعمال ظاهری و حقیقت و لایه آنها رابطه و پیوندی عمیق برقرار گردد.
دینداری مراتبی دارد. همه بندگان خدا اشتیاق و علاقه و استعداد یکسانی ندارند. برخی بر اثر استعداد و شوق درونی، تربیت و یا مجاهدت ممکن است به درجات بالایی از دینداری برسند و کسانی هم بنابه دلایلی به آن درجات نائل نشوند. کسی برای دینداری بندگان خدا حق حساب کشی از آنها را ندارد. رتبه بندگی و تعهد در برابر خداوند و میزان آن تنها با خداست. دینداری اگر جلوه ای بیرونی دارد، حقیقتش امری درونی و در نتیجه کمتر آزمودنی است و کسی جز خدا حق ندارد بندگان خدا را از این جهت رتبه بندی کند.
دینداری پایبندی به مجموعه دستورات دین است. همراهی همه آنها با هم اثربخش است. تجزیه دین و پذیرفتن دلخواه بخشی و رد کردن بخشی، دیگر صفت دینداری را ندارد. خداوند از این حالت به کفر یاد کرده است: “آنان که به خدا و پیامبرانش کفر می‎ورزند و می‎خواهند میان خدا و پیامبرانش جدایی بیندازند و می‎گویند به برخی ایمان می‎آوریم و به برخی کافر می‎شویم و تصمیم دارند راهی بین این دو پیدا کنند، آنان حقا کافرند.^[۵۸]

۲-۲-تعریف فقه و تبیین و ظایف آن

۲-۲-۱- مفهوم فقه

در اصطلاح اصولیون و فقها، فقه مجموعه‏اى از قوانین، دستورات و امر و نهى‏هایى است که فقیه، از منابع و ادلّه تفصیلى آن استنباط مى‏کند و موضع عملى بندگان را در برابر خالق رقم مى‏زند و به او مى‏آموزد که چه عکس العملى در مقابل مولاى حقیقى‏اش داشته باشد.
به بیان دیگر: اگر هدف خلقت انسان، عبودیت است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ»^[۵۹] فقه، هم تعیین کننده راه عبودیت و بندگى و هم به مانند یک معلم آن راه را به
بنده مى‏آموزد و بر همین اساس به آن «شریعت» و «منهاج» به معناى راه، نیز گفته مى‏شود.^[۶۰]

۲-۲-۲-هدف از علم فقه‌

انسان بعد از ایمان به خداوند متعال و قبول شریعت اسلام و احساس مسئولیت در برابر پروردگار، از آنجا که در امتثال و اجتناب اوامر و نواهى، خود را بنده خداوند مىخواند، لذا بر خود لازم مى‌داند که تمامی رفتارها و کردارهایش را بر اساس قانون الهی و شریعت اسلام تنظیم نماید؛ و عقل و اندیشه‌اش او را وا مى‌دارد که در همه تصرّفات فردى و اجتماعى خود، تنها بر اساس آن شریعت حکم کند، بدین معنى که خود را ملزم کند که همواره به آن چیزی عمل کند که دینش به او دستور داده است. در این که فلان کار را انجام دهد یا ترک کند و این که بر طبق این روش قدم بردارد یا آن شیوه، باید ببیند که مکتب و مذهبش چه وظیفه‌اى براى او تعیین کرده است.
پس چون انسان به تنهایى در برابر بسیارى از امور، وظیفه خود را دقیقا درک نمى‌کند و نمیداند که حکم شرعى آن کدامیک از احکام پنجگانه وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه است، چگونه مى‌خواهد وظیفه خود را دریابد تا بر‌طبق آن عمل نماید؟
لذا بسیار ضرورى است که علمى ایجاد شود که یارای انسان باشد تا از روی دلیل قادر به تعیین وظیفۀ شرعىاش باشد، از اینجا بود که علم فقه پدید آمد تا عهده‌دار این مسئولیت مهم شود.^[۶۱]
این نکته به روشنى قابل درک است که علم فقه پس از شناخت خداوند متعال شریف‌ترین و برترین علمهاست؛ زیرا رابطۀ علم فقه نسبت به اعمال و رفتار مردم، از هر علم دیگرى بیشتر و نیرومندتر است. چه بسا بوسیله علم فقه است که اوامر و نواهى خدایتعالى شناخته و امتثال مى‌شوند.

• • • روتور: روتور توربین باد شامل پره، هاب، دماغه و یاتاقانهای پره می باشد. روتور یک توربین بادی محور افقی بطور خلاصه متشکل از تعدادی پره می باشد که بطور شعاعی در اطراف یک شفت که موازی باد قرار می گیرد نصب شده اند و بدین ترتیب روتوری را تشکیل می دهند که عمود بر جهت باد دوران می کند.معمولا روتور توسط یک برج در ارتفاع مناسبی نسبت به زمین قرار می گیرد و البته پیش بینی های لازم برای هم جهت شدن امتداد شفت با جهات مختلف باد و همچنین برای کنترل سرعت آن صورت می گیرد و قدرت جذب شده توسط این روتور مستقیما و یا توسط یک سیستم مکانیکی به ماشینی که قرار است رانده شود منتقل می گردد. تعداد پره ها معمولا متغیر بوده و پهنای پره (کورد) ممکن است در تمام طول پره ها ثابت و یا آنکه متغیر باشد و پره از هاب به سمت نوک باریک شود.ضمنا پره ممکن است در امتداد محور طولی تاب داشته باشد یا اصطلاحا پیچیده باشد و بالاخره گام پره ممکن است ثابت و یا متغیر باشد.

  

• • پره: یکی از مهمترین بخشهای توربین بادی بوده و وظیفه آن تولید نیروی لازم برای چرخاندن شفت اصلی توربین باد است. پره به گونه ای ساخته می شود که استحکام و استقامت بسیار بالا در برابر نیروهای دینامیکی و آیرودینامیکی داشته باشد.

• • برج: سازه های مشبک فولادی- برجهای استوانه ای فولادی یا بتنی و همچنین ستونهای مهار شده توسط کابل از رایج ترین برجهای نگهدارنده محسوب می شوند. ارتفاع برج معمولا بین یک تا یک ونیم برابر قطر روتور در نظر گرفته می شود. انتخاب نوع برج وابستگی به شرایط سایت دارد. همچنین سفتی برج فاکتور مهمی در دینامیک سازه توربین باد محسوب می گردد چرا که احتمال کوپل شدن ارتعاشات بین برج و روتور که منجر به خطر رزونانس می گردد وجود دارد.

• • ناسل: شامل پوشش خارجی مجموعه توربین، شاسی و سیستم دوران حول محور برج می باشد که روتور به آن متصل است. ناسل در بالای برج قرار دارد.بعضی از ناسل ها آنقدر بزرگند که تکنسین ها می توانند داخل آن بایستند.

• • سیستم انتقال قدرت: سیستم انتقال قدرت شامل اجزاء گردنده توربین باد است. این اجزاء عمدتاً شامل محور کم سرعت (سمت روتور)، گیربکس و محور سرعت بالا ( در سمت ژنراتور) می باشد. سایر اجزاء این سیستم شامل یاتاقانها، یک یا چند کوپلینگ، ترمز مکانیکی و اجزاء دوار ژنراتور می باشد. در این مجموعه وظیفه گیربکس افزایش سرعت نامی روتور از یک مقدار کم (در حد چند ده دور در دقیقه) به یک مقدار بالا (در حد چند صد یا چند هزار دور در دقیقه) که مناسب برای تحریک یک ژنراتور استاندارد است، می‌باشد. عمدتاً دو نوع گیربکس در توربین‌های بادی مورد استفاده قرارمی‌گیرد: گیربکس‌های با شفت‌های موازی و گیربکس‌های سیاره‌ای. برای توربین‌های سایز متوسط به بالا (بزرگتر از (KW 500 مزیت وزن و سایز در گیربکس‌های سیاره‌ای نسبت به نوع دیگر یعنی گیربکس‌های با شفت موازی کاملاً بارزتراست. بعضی از توربین‌های باد از یک طرح خاص برای ژنراتور استفاده می کند (ژنراتور با تعداد قطب بالا ) که در آن نیازی به استفاده از گیربکس نمی‌باشد.

• • ژنراتور: پره های توربین بادی انرژی جنبشی باد را به انرژی دورانی درسیستم انتقال تبدیل می کنند و در قدم بعدی ژنراتور، انرژی توربین را به شبکه برق منتقل می نماید. بطور معمول از سه نوع ژنراتور در توربینهای بادی استفاده می شود. - ژنراتور جریان مستقیم - آلترناتور یا ژنراتور سنکرون - ژنراتور القایی یا آسنکرون

• • گیربکس(جعبه دنده): از آنجائی که محور توربین دارای دور کم و گشتاور بالا و بر عکس آن محور ژنراتور دارای دور بالا و گشتاور کم است، سیستم انتقال قدرت باید به نحوی این دو محور را به یکدیگر متصل نماید.

• • ترمز: در توربینهای بادی با ظرفیت بسیار پایین ( ۱ الی ۵ کیلووات) معمولا از سیستم های ترمز کفشکی استفاده می شود، زیرا جهت متوقف نمودن پره ها، نیروی زیادی مورد نیاز نیست. در توربینهای بادی با ظرفیت بالا، از ترمزهای دیسکی استفاده می شود.

• • سیستم کنترل: برای بدست آوردن حداکثر راندمان از یک توربین بادی، باید بتوان همواره صفحه دوران توربین را عمود بر جهت وزش باد قرار داد. برای این منظور از سیستم هایی برای تغیر جهت توربین بادی و قرار دادن سیستم در مسیر باد استفاده می شود. این سیستم (یاو سیستم)، یک سیستم ترکیبی الکتریکی- مکانیکی است که هدایت آن توسط واحد کنترل انجام میشود. در توربین های بادی سایز کوچک به جای چرخ انحراف از بالچه استفاده می کنند . همچنین سیستم هایی جهت کنترل و تنظیم سرعت دورانی در توربین بادی مورد استفاده قرار می گیرند. چنین سیستمهایی علاوه بر کنترل دور روتور، مقدار قدرت تولیدی و نیروهای وارده بر روتور در بادهای شدید را نیز محدود می کنند.

• • سیستم هیدرولیک: سیستم های هیدرولیک به مجموعه جک و یونیت هیدرولیکی و اتصالات جانبی آنها اطلاق می شود. جک هیدرولیکی از یک سیلندر و پیستون دو طرفه تشکیل شده است و با انتقال سیال به هر ناحیه از آن، جک به سمت مخالف حرکت می کند. یونیت هیدرولیکی از الکتروموتور، پمپ، مخزن تامین فشار اولیه، شیرهای هیدرولیکی، شیلنگهای انتقال سیال به دو ناحیه داخل سیلندر جک، مخزن روغن، روغن مخصوص و تجهیزات جنبی تشکیل شده است. پس از دریافت فرمان، پمپ مقداری روغن را از داخل مخزن به محفظه جلو یا عقب سیلندر جک پمپ می کند تا جک بتواند به مقدار مورد نیاز محور تراورس را در جهت مورد نیاز حرکت دهد. محور تراورس محوری است که از سوراخ داخل شفت اصلی عبور می کند و یک سمت آن با جک هیدرولیکی و طرف دیگر آن با مکانیزم مثلثی واقع درون هاب مرتبط است. وظیفه این محور انتقال حرکت جک هیدرولیکی و در واقع فرمان کنترلر به مکانیزم مثلثی است که باعث چرخش پره ها می گردد. مکانیزم مثلثی درون هاب باعث تبدیل حرکت انتقالی محور تراورس به حرکت چرخشی و نتیجتا چرخش پره ها به دور محورشان می گردد.

شکل ۲-۴ اجزاءتوربین بادی محور افقی
۲-۳-۲ توربینهای محور قائم
توربین های بادی با محور عمودی یا قائم نظیر ساونیوس ، داریوس ، صفحه ای ، کاسه ای و …. از ۲ بخش اصلی تشکیل شده اند. یک میله اصلی که رو به باد قرار می گیرد و میله های عمودی دیگری که عمود بر جهت باد کار گذاشته می شوند. این توربین شامل قطعاتی با اشکال گوناگون بوده که باد را در خود جمع کرده و باعث چرخش محور اصلی می گردد. ساخت این نوع توربین ها بسیار ساده است ولی بازده بسیار پایینی دارد. در این نوع توربین ها یک طرف توربین باد را بیشتر از طرف دیگر جذب می کند و باعث می شود که سیستم لنگر پیدا کند و بچرخد. نتیجه این نوع طراحی این است که سرعت چرخش سیستم دقیقاً با سرعت باد برابر بوده و در مناطقی که سرعت باد کم است چندان کارآمد نیست. از مزایای این نوع توربین ها این است که ژنراتور و یا جعبه دنده می توانند در پایین نزدیک زمین جاسازی شوند. همچنین برج یا دکل نیاز به پشتیبانی آن ندارد و اینکه توربین نیاز ندارد که رو به باد گذاشته شود یعنی به جهت وزش باد وابسته نیست. از معایب آن می توان گفت که گشتاور تکانی (لنگر) در طول هر دوره تناوب تولید می شود و نصب توربین های محور عمودی روی برج ها سخت می باشد بدین معنی که آنها باید در جریانهای هوایی آهسته تر با اغتشاش بیشتر و نزدیک زمین با بازده استخراج انرژی پایین تر عمل کنند. مدل های مختلفی از نوع توربین های بادی با محور عمودی که بر حسب نیروی رانش کار میکنند وجود دارد. این مدل ها عبارتند از مدل ساونیوس (یک پره یا چند پره) - مدل صفحه ای - مدل کاسه ای - مدلهای نوع نیروی بالابر یا لیفت مانند داریوس - مدل بال هواپیمایی - مدل با حرکت مار پیچی باد - مدل توربینی - مدل استوانه ای یا ماداراس - مدل خورشیدی - مدل وانتوری - مدل زانویی و ….. که البته برخی از اینها مربوط به انواع تاریخی هستند و دیگر کاربردی ندارند.
مزیت اصلی توربین های عمودی نسبت به توربین های بادی محور افقی، عدم حساسیت به جهت باد و آشفتگی آن است. همچنین یک توربین بادی محور عمودی می تواند در فاصله ای نزدیکتر به زمین نصب گردد که سبب امنیت و ارزانی بیشتر در ساخت و نگهداری آن می شود. مشکل اصلی این نوع توربین ها، ایجاد نیروی مخالفی نسبت به بادی که پره دیگر می وزد، است. از آنجا که نوک پره ها در این نوع توربین ها به محور دوران نزدیکتر است، سر و صدای کمتری نسبت به توربین محور افقی تولید می شود.
این توربینها به دو نوع اصلی ساونیوس^[۱۵] و داریوس^[۱۶] تقسیم بندی می شوند. ساونیوس مانند یک چرخ آب با نیروی درگ کار می کند در حالی که داریوس از تیغه هایی مشابه توربینهای محور افقی استفاده می کند. بدلیل اینکه تجهیزات سنگین آن از جمله گیربکس و ژنراتور نزدیک به سطح زمین می باشند، و شدت باد نیز در سطح زمین کمتر است، در نتیجه برق کمتری از توربین های محور قائم تولید می شود. از دیگر مزایای این نوع توربینها می توان به نیاز نداشتن سیستم یاو اشاره کرد چراکه این نوع توربینها، باد را از هر جهت مهار می کنند و این مزیت برتری بسیاری نسبت به کمبودهای آن دارد.
۲-۳-۲الف توربین بادی ساونیوس
توربینهای بادی برپایه نیروی درگ مانند یک بادبان باز عمل می کنند و نیروی باد سطح مورد نظر را جلو می برد. اولین توربینهای بادی که در ایران باستان مورد استفاده قرار می گرفت با این رویکرد کار می کردند. روتور ساونیوس یک نمونه بسیار ساده از آسیابهای بادی بر پایه نیروی درگ می باشد. این توربین ها به چرخش در می آیند چراکه نیروی درگ در ناحیه باز و مقعر این روتورها بسیار بزرگتر و بیشتر از قسمت بسته و محدب آنها می باشد.
این توربین از نوع توربین با محرک نیروی پسایی است. این توربین بر مبنای تغییر جهت جریان باد عمل می کند. توربین های ساونیوس معمولا دارای ۲ یا ۳ پره برای جذب انرژی بادی هستند. طراحی این توربین ها به گونه ای است که سرعت چرخش پایین اما گشتاور زیادی را در هر یک دور گردش محور سبب می شود. شکل ۲-۵ شماتیک یک توربین بادی ساونیوس و مکانیزم عملکرد آن را نمایش می دهد.

شکل ۲-۵ شماتیک یک توربین بادی ساونیوس و مکانیزم عملکرد
استفاده ازاین توربین هاخصوصاً در دهه های اخیر بسیار گسترش یافته و مطالعات فراوانی نیز بر ای افزایش راندمان و بهینه سازی پره ی آن ها به انجام رسیده است.این توربین در سال ۱۹۳۱ توسط ساونیوس مهندس فنلاندی توسعه یافت و به عنوان یک اختراع به ثبت رسید[۱۲]. مزایای این توربین عبارتند از: ساخت آسان با کمترین هزینه، وابستگی نه چندان کارکرد آن ها با جهت وزش باد، سرو صدای کم در حین عملکرد، سایش کم قطعات متحرک، تنوع در ساخت نوع روتور، گشتاور دینامیک و استاتیک بالا[۱۳-۱۵]. شکل ۲-۶ مشخصه های یک توربین بادی ساونیوس با مقطع نیم استوانه را نشان می دهد. در این شکل e میزان هم پوشانی، D قطر روتور و D_o قطر صفحات انتهایی می باشد. مقدار هر یک از پارامتر های ذکر شده در عملکرد این توربین موثر است که علاقه مندان برای اطلاع از جزئیات بیشتر نسبت به این موضوع به مطالعه منابع [۱۱-۱۷] توصیه می شوند. تا کنون تحقیقات زیادی بر روی افزایش راندمان و بهینه سازی پره های این نوع توربین ها به انجام رسیده است. مثلاً آلتان وآتیلگان]۱۸[ و محمد و همکاران]۱۹[ نیز در همین راستا آزمایشاتی را به انجام رساندند و به نتایج موفقیت آمیزی دست پیدا کردند. آلتان و آتیلگان]۲۰[ در پژوهشی آزمایشگاهی به همراه تحلیل عددی آیرودینامیک روتور ساوینوس موفق به نوعی طراحی در همپوشانی صفحات روتور شدند که منجر به افزایش ۲۷ درصدی راندمان روتور گردید.در صورتیکه محمد وهمکاران ]۲۱[ برای محدوده ی سرعت نوک پره ی کمتر از یک بیش از ۴۰ درصد افزایش کارایی مشاهده نمودند. مشاهدات تجربی که توسط کاموجی و همکاران]۲۲[ به انجام رسید به بررسی اثر شکل پره در افزایش گشتاور استاتیکی پرداخته شد. حیاشی وهمکاران ]۲۳[ بر اساس یک آزمایش تونل باد نتیجه گرفتند که سرعت باد پارامتر بسیار موثری در طراحی آن ها به شمارمی رود چرا که طراحی آن ها در سرعت های بالا به مشکل برخورد. ساها وهمکاران ]۲۴[ به آزمایش تونل باد برای ساونیوس یک، دو و سه طبقه پرداخت وپره های پیچ دار و نیم استوانه را برای هر کدام بررسی نمودند. علاوه بر تحقیقات آزمایشگاهی ازجمله کارهای مربوط به محاسبات عددی آیرودینامیک ساونیوس می توان به کارهای زیر اشاره کرد. فوجیساوا و همکاران]۲۵[ به بررسی کانتور های فشار به بصورت عددی پرداختند و نتایج کار خود را با کار آزمایشگاهی مقایسه نمودند. کاومورا وهمکاران ]۲۶[ به شبیه سازی گشتاور دینامیکی یک روتور ساونیوس با مدل RANS پرداختند. گوپتا وهمکاران ]۲۷[ به تحلیلی دو بعدی توسط نرم افزار فلوئنت برای تحلیل آیرودینامیک یک روتور ساونیوس دو پره با بهره گرفتن از روش K-epsilonپرداختند. در پژوهش حاضر هم به مطالعه تجربی عملکرد توربین بادی ساونیوس در تونل باد و هم تحلیلی عددی و سه بعدی که کاملترین ودقیق ترین نوع شبیه سازیست با روش های مختلف عددی به انجام خواهد رسید تا به تحلیلی جامع در مورد توربین بادی مذکور دست پیدا کنیم.

شکل ۲-۶ مشخصه های عملکردی یک توربین بادی ساونیوس
۲-۳-۲-ب توربین بادی نوع داریوس
با بهره گرفتن از نیروی لیفت انرژی بیشتری نسبت به نیروی درگ بدست می آید. ولی تنها نیاز آن سطحی ایرودینامیکی شکل می باشد شبیه چیزی که در بالهای هواپیما استفاده می شود. این مقطع ایرودینامیکی برای ایجاد اختلاف فشار بین سطح بالا و پایین و ایجاد یک نیروی خالص عمود بر جهت باد می باشد.
توربین بادی محور عمودی داریوس که بر پایه نیروی لیفت  می چرخد ، یک توربین بادی با سرعت بالا و گشتاور پایین است که مناسب برای تولید جریان برق متناوب به حساب می آید. توربین داریوس آغاز به کار خود کار را ندارد و معمولا باید توسط محرک دستی یا مکانیزمی به کار افتد. ارتفاع نصب پایین این توربین ها سهولت در نصب گیربکس یا ژنراتور را نیز فراهم می کند. توان تولیدی توسط توربین بادی داریوس به وسیله نیروی لیفت ایجاد شده روی مجموعه پره های با مقطع ایرفویل ایجاد می گردد. وقتی توربین شروع به چرخش می کند، ایرفویل ها با جریان باد زاویه حمله ایجاد می کنند. این زاویه حمله سبب تولید گشتاوری در جهت چرخش توربین می شود.

شکل ۲-۷ توربین کلاسیک داریوس از نوع تخم مرغی شکل
توربین داریوس انواع مختلفی دارد که در شکل ۲-۸ نشان داده شده اند. هر کدام از انواع توربین های داریوس می توانند دارای تعداد دو یا چند پره باشند.

شکل ۲-۸ انواع روتورهای داریوس
همانطور که در شکل ۲-۸ پیداست، یکی از انواع توربین های بادی محور قائم توربین H-روتور می باشد. این مدل توربین برای اولین بار در دهه ۷۰ میلادی در انگلستان به بهره ­برداری رسید. H-روتور زیر مجموعه ­ای از توربین داریوس است چرا که در نتیجه تغییر شکل پره­های داریوس از حالت خمیده به مستقیم به دست می ­آید ­و بنابراین تمام خصوصیات و ویژگی­های توربین داریوس که در زیر به آن اشاره خواهد شد را دارا می ­باشد[۲۸].
این توربین ها از دو یا چند ایرفویل با مقاطع آیرودینامیکی متفاوت ساخته می شوند [۲۹] و دارای این قابلیت هستند که با برخورد باد از هر جهتی شروع به چرخش نموده و جهت وزش باد تاثیری درعملکرد آن ها ندارد(شکل۲-۹).

شکل ۲-۹ شماتیک و مکانیزم عملکرد توربین H-روتور
یکی از معایب توربین های H-روتور اینست که نیاز به گشتاور بالا برای راه اندازی می باشند. از اینرو ضروریست که از موتور راه انداز یا توربین هایی که با نیروی پسا کارمی کننداستفاده شود همانند مراجع[۳۰و۳۱]. تا کنون مطالعات زیادی بر نحوه افزایش راندمان توربین های از طرق مختلف به انجام رسیده است که علاقه مندان می توانند با مطالعه منابع [۳۲-۳۶] به اطلاعات جامعی دست پیدا کنند.
فصل سوم
ساخت توربین و آزمایش در تونل باد

۳-۱ مقدمه

در این فصل از این پایان نامه به بیان جزیات طراحی، ساخت و تست توربین بادی ساونیوس پرداخته می شود. بدین ترتیب ابتدا فرایند ساخت توربین و اجزاء مختلف طراحی شده در سازه آن معرفی شده و در ادامه عملکرد توربین، در مقابل جریان باد از طریق قرارگیری آن در دهانه تونل باد در چندین سرعت باد مختلف مورد آزمایش قرار می گیرد.

۳-۲ ساخت توربین

در این بخش تمامی اجزای توربین ساونیوس ، نحوه ساخت و به کارگیری آن‌ها در الگوی نهایی شرح داده شده است. لازم به ذکر است که با توجه به هدف از ساخت این توربین از طریق آزمایش در تونل باد است، ابعاد توربین طراحی شده به صورتی انتخاب شده‌اند که علاوه بر صرف هزینه کمتر در ساخت، قابلیّت آزمایش در تونل‌های باد موجود در کشور را داشته باشند.

۳-۲-۱ ساخت توربین ساونیوس

اجزای اصلی تشکیل دهنده توربین ساونیوس ساخته شده عبارتند از:

• • پره‌های توربین

• • صفحه های نگهدارنده

• • سازه نگه‌دارنده توربین

• محور مرکزی

^**۷۷/۳۵۹

^**۷۳/۲۱۸۸

^*۸۲/۱۱

^ns25/0

^**۱۶/۲۰

خطای آزمایش

۹۹

۰۲/۴۱

۹/۴۹۸۸

۷۵/۲۱۱

۴۴/۷۸۷

۶۵/۷

۲۱۷/۰

۹۷/۶

** و * و ns به ترتیب معنی دار در سطح احتمال ۱، ۵ درصد و عدم معنی داری

۴-۱-۳- ارتفاع بوته

دامنه تغییرات ارتفاع بوته لاین‌ها بین ۵۶ تا ۱۴۰ سانتی‌متر و میانگین آن برای کلیه لاین‌ها ۵/۸۱ سانتیمتر بود. تفاوت معنی‌داری بین لاین‌ها از نظر صفت ارتفاع بوته در سطح احتمال یک درصد مشاهده گردید(جدول ۴-۲). ضریب تغییرات فنوتیپی و ژنتیکی برای این صفت ۳۵/۱۰ و ۴/۶ درصد و وراثت‌پذیری این صفت برابر با ۵/۸۷ درصد برآورد شد.

اختلاف اندک بین ضرایب تغییرات فنوتیپی و ژنتیکی و همچنین وراثت‌پذیری عمومی نسبتاً بالای این صفت نشان داد که منشأ بیشتر تنوع مشاهده شده در این مطالعه برای این صفت ژنتیکی بوده است. لاین شماره ۷۴ پاکوتاهترین لاین و لاین شماره ۳۴ پابلندترین بودند. با توجه به اینکه ارقام پا بلند برای برداشت مکانیزه مناسب نیستند و ورس و کاهش محصول را به دنبال خواهد داشت، و از آنجایی که تنوع مشاهده شده ژنتیکی بوده است، لذا امکان انتخاب لاین‌های مناسب جهت مقاومت به ورس و برداشت مکانیزه وجود دارد. یکی از اهداف اصلاحی کلزا کاهش ارتفاع بوته و زودرسی می‌باشد و از آنجایی که این دو صفت عموماً با همدیگر همبستگی دارند این دو ویژگی در حالت نامطلوب خود عموماً موجب رشد رویشی بالا، ورس، خوابیدگی بوته، توسعه بیماریها ، عدم امکان از فرار تنش خشکی اواخر فصل (مخصوصاً در استان‌هایی که با مشکل کمآبی مواجه هستند مثل اصفهان) می‌شود که در نهایت کاهش شدید عملکرد را به دنبال خواهد داشت. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که از تنوع موجود می‌توان برای رسیدن به بوته‌های پاکوتاه بهره جست. در مطالعه چن و همکاران [۷۲] بذور لاین های کلزا با اشعه گاما در دزهای ۸۰۰،۱۰۰۰ و۱۲۰۰ با افزایش دز در نسل M₁ ارتفاع بوته کاهش یافته و در نسل M₂ ارتفاع بوته و طول شاخه اولیه کاهش یافته است. ژو و همکاران [۸۴] در مطالعه اثر اشعه گاما با دزهای ۱/،۱۲/ و۱۵/ کیلوراد در بذور دو لاین کلزا مشاهده کردند که ارتفاع بوته و ارتفاع شاخه های فرعی اولیه در بوته های نسل M₂ در تیمار با دز ۱/ کیلو راد کاهش یافت. باتوجه به مطالعات ایشان در نسلهای بعدی، این لاینها پتانسیل لازم را برای استفاده در برنامههای اصلاحی برای بهبود ارتفاع بوته نشان دادند. در مطالعه صدیقی و همکاران [۱۴۷] تاثیر دو دز مختلف اشعه گاما (۷۵۰ و ۱۰۰ گری ) به همراه دو غلظت EMS (1% و۷۵/%) در کلزا بررسی شده و با افزایش دز اشعه گاما، کاهش ارتفاع بوته گزارش شده است.
ژنوتیپ های مختلف براسیکا عموما از لحاظ ارتفاع بوته با یکدیگر تفاوت دارند. اقبال و همکاران [۹۸] اظهار داشتند علت اختلاف ارتفاع در ارقام کلزا را می توان به اختلاف موجود در تعداد روز تا رسیدگی نسبت داد. در گیاهانی مانند گندم [۱۳۵] و ذرت [۱۵۶] همراه با کاهش ارتفاع گیاه، وزن ساقه کاهش یافته و مواد فتوسنتزی مصرف نشده جهت رشد ساقهها در گیاهان پاکوتاه به تجمع در سایر اندامها از جمله دانه ها اختصاص مییابد. اقبال و همکاران [۹۸] گزارش کردند که تمام ژنوتیپهای خردل هندی دارای متوسط ارتفاع بیشتر از ژنوتیپهای کلزای معمولی هستند.

۴-۱-۴- وزن هزار دانه

لاین‌های مورد مطالعه از نظر وزن هزار دانه اختلاف بسیار معنی‌داری (۰/۰۱>p) را نشان دادند (جدول ۴-۲). بیشترین وزن هزار دانه در این ارزیابی مربوط به لاین شماره ۸۳  و کمترین آن مربوط به لاین شماره ۹۰ بود (جدول ۴-۴). میانگین این صفت در کل لاین‌ها برابر با ۱/۲گرم و دامنه آن از۹۶/۱ تا ۱۰/۳گرم متغیر بود (جدول ۴-۱). در مطالعهای دیگر دامنه تغییرات وزن هزار دانه را بین ۰۶/۳ تا ۰۱/۵ گرم و میانگین آن را ۱/۴ گرم برآورد کردند[۲۲].
ضرایب تغییرات فنوتیپی و ضریب تغییرات ژنتیکی برای این صفت به ترتیب برابر با ۶۶/۱۸ و ۶/۱۱ درصد به دست آمد(جدول ۴-۱). اختلاف نسبتاً زیاد این دو عدد مبین این نکته است که این صفت نسبتاً زیاد تحت تأثیر محیط قرار گرفته است، بطوریکه وراثت‌پذیری آن نیز در میان دیگر صفات کمترین و برابر با ۸/۱۰ درصد برآورد شد. شاید علت این کاهش وراثث‌پذیری به دلیل اثر بازدارندگی اشعه گاما بر رشد و نمو گیاه در نسل M₁ باشد که تغییرات ژنتیکی غیر قابل جبرانی در گیاه ایجاد نموده و منجر به ایجاد گیاهی با دانه های سبکتر شده است. همچنین خسارت ناشی از اشعه نیز می تواند از طریق افزایش تعداد بذور عقیم حاصل از اختلال در متابولیسم دانه، وزن هزار دانه را کاهش دهد [۳۷].در مطالعه دیگر نیز القاء جهش با اشعه گاما برای افزایش وزن هزار دانه در لاینهای ساریگل موثر نبوده و افزایش دز موتاژن، وزن هزار دانه لاین ها را تا ۹/۲۰% نسبت به شاهد کاهش داد [۳۸]. بر خلاف نتایج این آزمایش موتانتهای با عملکرد دانه بهبود یافته در مطالعه سایر محققین در کلزا و خردل هندی گزارش شده است [۱۴۷]. در مطالعه رحیمی و بحرانی [۱۳۶] در کلزا با افزایش دز اشعه گاما تا ۳۰۰ گری وزن هزار دانه و عملکرد دانه کاهش یافته است. در تحقیق دیگری میزان وراثت‌پذیری وزن هزار دانه ۴/۹۳ درصد و ضریب تغییرات فنوتیپی و ژنتیکی آن به ترتیب ۲/۱۳ و۴/۵ درصد گزارش شده است [۳۷].

۴-۱-۵- تعداد غلاف در بوته

ژنوتیپ‌های مورد ارزیابی برای تعداد غلاف در بوته در سطح احتمال ۱% با هم اختلاف معنی‌داری نشان دادند (جدول ۴-۲). میانگین این صفت تعداد ۵/۱۵۲ غلاف در بوته بود و لاین‌های شماره ۸۹ و ۶۹ به ترتیب با میانگین ۶۸ و ۲۴۴ عدد دارای کمترین و بیشترین تعداد غلاف در بوته بودند (جدول ۴-۱). ضرایب تنوع فنوتیپی و ژنتیکی بالایی برای این صفت و به ترتیب برابر ۳۹/۱۸ و ۳/۱۱ درصد بود.(جدول ۴-۱). میزان وراثت‌پذیری برای این صفت نیز ۴۹ درصد برآورد گردید. با توجه به تفاوت کم ضرایب تنوع فنوتیپی و ژنتیکی و وراثت‌پذیری نسبتا پایین این صفت، می‌توان نتیجه گرفت که بیشتر تنوع مشاهده شده برای این صفت نیز ناشی از عوامل محیطی بوده و انتخاب در بهبود این صفت تاثیر شایانی ندارد.وجود تنوع ژنتیکی مناسب در بین مواد گیاهی مورد مطالعه می تواند اصلاحگر را درکشف روابط بین صفات یاری کرده و کارایی انتخاب را نیز بالا ببرد [۸۳]. با توجه به اینکه تعداد غلاف در بوته یکی از اجزای اصلی عملکرد دانه است [۱۳۰، ۱۶۲]، با بهره گرفتن از تنوع موجود و انتخاب ژنوتیپ‌های مناسب می‌توان موجب افزایش عملکرد دانه شد. برخی از محققین گزارش کردهاند که بهنژادی در جهت افزایش عملکرد بالقوه در کلزا تا حدود زیادی ناشی از قدرت مخزن (تعداد غلاف در بوته و تعداد دانه در غلاف) و در اکثر موارد از طریق تعداد غلاف در بوته است [۱۵۵].

۴-۱-۶- تعداد دانه در غلاف

لاین‌های کلزا مورد مطالعه اختلاف بسیار معنی‌داری (۰/۰۱>p) با یکدیگر از لحاظ تعداد دانه در غلاف داشتند(جدول ۴-۲). میانگین تعداد دانه در غلاف برای کلیه لاین‌ها برابر با ۶/۲۱ عدد بود و دامنه آن از تعداد ۱۳ تا ۴۰ عدد متغیر بود(جدول ۴-۱). لاین‌های شماره ۴۶ و ۳۸ به ترتیب دارای کمترین و بیشترین تعداد دانه در غلاف بودند. روستا باغی و همکاران [۲۲] نیز نتایج مشابهی از لحاظ معنی‌دار شدن اثر ارقام مختلف بر این صفت گزارش کردند. برای این صفت وراثت‌پذیری بالا و برابر با ۷/۵۰ درصد مشاهده شد و همچنین ضریب تغییرات فنوتیپی و ژنتیکی برای این صفت به ترتیب برابر با ۷۸/۱۲  و ۵/۷ درصد بود. سینگ [۱۴۸] تعداد دانه در غلاف را از عوامل تأثیر گذار در عملکرد دانه می داند و دیپن براک [۸۳] این صفت را یکی از اجزای اصلی عملکرد دانه می شمارد. تورلینگ [۱۵۴] در مطالعه خود اظهار داشته است در صورتی که اثر تعداد غلاف در بوته ثابت نگه داشته شود، تعداد دانه در غلاف اثر قابل ملاحظه ای بر روی عملکرد خواهد داشت. همچنین کلارک وهمکاران [۷۴] گزارش کردند که با افزایش تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف افزایش یافته ولی وزن هزار دانه کاهش مییابد و همبستگی منفی و کمی بین تعداد دانه در غلاف و وزن هزار دانه وجود دارد.
شاه و همکاران [۱۴۳] افزایش تعداد دانه در غلاف را در اثر القای جهش با دزهای ضعیف تا متوسط اشعه گاما گزارش کردند.در مطالعه صدیقی و همکاران [۱۴۶] کاهش تعداد دانه در غلاف با افزایش دز اشعه گاما گزارش شده است. نتایج حاصل مبنی بر کاهش تعداد دانه در غلاف در اثر تیمار با اشعه گاما توسط پاتیل و همکاران [۱۳۴] در سویا نیز گزارش شده است.
باقری و همکاران [۸] صفت تعداد دانه در غلاف را به عنوان بهترین شاخص انتخاب غیر مستقیم در جهت بهبود ژنتیکی عملکرد دانه معرفی نمودند. فتحی و همکاران [۸۷]، تانگو همکاران [۵۳۱] و رای و همکاران [۱۳۷] نیز تعداد دانه در غلاف، تعداد غلاف در بوته و عملکرد بیولوژیک را به عنوان بهترین شاخص های انتخاب برای بهبود عملکرد دانه شناسایی نمودند.

۴-۱-۷- عملکرد دانه در بوته

ژنوتیپ‌های مورد مطالعه از لحاظ صفت عملکرد دانه در بوته در سطح احتمال یک درصد اختلاف معنی‌داری نشان دادند (جدول ۴-۲). میانگین این صفت برای کلیه لاین‌ها ۸/۱۲ گرم بود و دامنه آن از ۵ گرم برای لاین شماره ۹۱ تا ۸/۲۲ گرم برای لاین شماره ۷۶ تغییرات داشت (جدول ۴-۴) که تفاوت بسیار قابل توجهی را بین لاین‌ها نشان می‌دهد.
ضریب تغییرات فنوتیپی و ضریب تغییرات ژنتیکی برای این صفت به ترتیب برابر ۹/۲۲ و ۱/۱۵ درصد برآورد گردید (جدول ۴-۱). همان طور که برای صفت وزن هزار دانه اشاره شد، سهم قابل توجهی از تنوع مشاهده شده در میان لاین‌های مورد مطالعه برای صفت عملکرد دانه در بوته نیز محیطی می‌باشد که این در اختلاف نسبتاً زیاد ضرایب تغییرات فنوتیپی و ژنتیکی خود را نشان داده است. وراثت‌پذیری برای این صفت ۳/۲۲ درصد به دست آمد. در تحقیقی که به منظور بررسی تنوع ژنتیکی و روابط عملکرد و اجزای عملکرد بر روی ده رقم کلزا در منطقه بیرجند انجام شده، نتایج تجزیه واریانس نشان داده است که از لحاظ تمامی صفات روز تا ۵۰ درصد گلدهی، روز تا رسیدگی، عملکرد بیولوژیک، طول غلاف، عملکرد اقتصادی، و شاخص برداشت اختلاف معنی‌دار بین ارقام وجود داشته است [۳۲]. علیزاده و همکاران [۳۷] نیز وراثت‌پذیری عملکرد دانه را ۸/۷۲ و ضریب تغییرات فنوتیپی و ژنتیکی آن را به ترتیب ۴/۱۴ و ۶/۱۳ گزارش کردهاند.

جدول ۴-۴: میانگین عملکرد دانه و صفات زراعی لاین های مورد ارزیابی

شماره لاین

منشا از تیمار

روز تا گلدهی

رسیدگی فیزیولوژیک

۱-۵-۱٫ فرضیه اصلی

عوامل انگیزشی سودمندی گرایی و لذت­گرایی با تمایل خرید اینترنتی رابطه دارد.

۱-۵-۲٫ فرضیات فرعی

صرفه جویی در هزینه با انگیزه سودمندی گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
راحتی با انگیزه سودمندی گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
انتخاب با انگیزه سودمندی گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
دسترسی به اطلاعات با انگیزه سودمندی گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
اجتماعی نبودن با انگیزه سودمندی گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
سفارشی بودن محصول و خدمت با انگیزه سودمندی گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
ماجراجویی با انگیزه لذت­گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
اجتماعی بودن با انگیزه لذت­گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
ایده تأثیر با انگیزه لذت­گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
ارزش با انگیزه لذت­گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
تسلط بر موقعیت با انگیزه لذت­گرایی خرید اینترنتی رابطه دارد.
انگیزه سودمند گرایی با تمایل به جست و جو در خرید اینترنتی رابطه دارد.
انگیزه لذت­گرایی با تمایل به جست و جو در خرید اینترنتی رابطه دارد.
انگیزه سودمندی گرایی با تمایل به خرید در خرید اینترنتی رابطه دارد.
تمایل به جست و جو با تمایل به خرید در خرید اینترنتی رابطه دارد.
انگیزه لذت­گرایی با تمایل به خرید در خرید اینترنتی رابطه دارد.

۱-۶٫ تعریف عملیاتی واژه های کلیدی تحقیق

انگیزه سودمندی گرایی^[۱۲]: انگیزه سودمندی گرایی به عنوان ماًموریت حیاتی، منطقی، تصمیم کارآ و هدف محور تعریف شده است (باترا و احتولا^[۱۳]، ۱۹۹۱، ص۱۶۰). انگیزه سودمندی­گرایی نشان می دهد که خرید از یک ماًموریت یا وظیفه شروع می شود و به کسب سود و کامل کردن یا نکردن ماًموریت ( اینکه ماًموریت در طول فرایند خرید به صورت کارآ کامل شده است یا نه) بستگی دارد (بابین و همکاران^[۱۴] ، ۱۹۹۴، ص ۶۴۷).
انگیزه لذت­گرایی^[۱۵] :هیرچمن و هالبروک^[۱۶](۱۹۸۲) مفهوم انگیزه لذت­گرایانه را از دید متفاوتی ارائه کرده ­اند. آنها انگیزه لذت­گرایی را با رفتارهای مصرفی که در جست و جوی شادی، هوس، هیجان، شهوت و لذت است مرتبط دانسته ­اند. سود انگیزه لذت­گرایی تجربی و عاطفی است و دلیل علاقه مصرف کننده­گان لذت­گرا به مغازه لذت بردن از فرایند خرید می باشد. به عبارت دیگر مطالعه انگیزه لذت­گرایی مطالعه لذت خرید می باشد و رفتار خرید به اندازه یک وظیفه ، خسته کننده یا کامل کردن ماًموریت طولانی نیست (بابین و همکاران، ۱۹۹۴، ص ۶۴۸).
صرفه جویی در هزینه^[۱۷]: کیفیت مجازی فروشگاه­های برخط به فروشندگان امکان می دهد که هزینه اجاره، راه اندازی فروشگاه، دکرواسیون و کارکنان را صرفه جویی کنند. در نتیجه مشتریان محصولات را با قیمت پایین تری خریداری می کنند (میلر^[۱۸] ،۲۰۰۰، ص ۱۷۰).
راحتی^[۱۹]: به این معنا است که فروشگاه­های اینترنتی ۲۴ ساعته و ۷ روز هفته شبانه روز بدون محدودیت زمانی، مکانی و آب و هوا خدمات ارئه می دهند (بورک^[۲۰]، ۱۹۹۷، ص ۳۵۵).
انتخاب^[۲۱]: به این معنا است که در فروشگاه­های برخط محصولات بیشتری برای انتخاب وجود دارد. به عبارت دیگر فروشگاه­های فیزیکی نمی ­توانند سهم محصولاتی که کمتر محبشبکه هستند برای بازارهای کوچک و راهبردی مهیا کنند، در حالی که فروشگاه­های برخط چنین محدودیتی ندارند (آلبا و همکاران^[۲۲]، ۱۹۹۷، ص۴۱).

قابلیت دسترسی به اطلاعات^[۲۳]: به این معنا است که اینترنت ابزار­های کارآیی را برای به دست آوردن اطلاعات در مورد و یژگی­های محصول، فروشگاه و … برای مشتریانی که نیاز به مقایسه برای انتخاب دارند فراهم می کند (ولفین بارگر و گیلی^[۲۴]،۲۰۰۱، ص۳۶).
اجتماعی نبودن^[۲۵]: به این معنا است که خریداران اینترنتی ترجیح می دهند در طول فرایند خرید کسی مزاحم آنها نشود. مشتریان می توانند بسیاری از محصولات را بدون مزاحمت فروشندگان، مزاحمت های از قبیل چانه زدن با فروشندگان و وجود اشخاص ثالث در اطراف فروشگاه جست و جو کنند (ولفین بارگر و گیلی،۲۰۰۱، ص۳۶).
سفارشی بودن محصول و خدمت^[۲۶]: ساخت سفارشی ارزش منحصر به فردی است که اینترنت برای مشتریان فراهم می کند (پویی لایی و همکاران،۲۰۰۷، ص ۷۷۸).
ماجراجویی^[۲۷]: به این معنا است که مشتریان در مواجهه با محصولات جدید و جالب، تجربه کاوش لذت بخشی در طول فرایند خرید کسب می کنند (وست بروک و بلک^[۲۸]، ۱۹۸۵، ص ۸۳).
اجتماعی^[۲۹] بودن: شرکت در تعاملات اجتماعی معمولا دلیل اصلی برای مشتریان در خرید اینترنتی می باشد (داوون و همکاران^[۳۰] ۱۹۹۰). آرنولد و رینولدز^[۳۱] (۲۰۰۳) به این نکته اشاره کرده ­اند که بسیاری از مردم زمان خرید خود را با دوستان، اعضای خانواده و هم چنین لذت بردن از فعالیت­های اجتماعی سپری می کنند.
ایده^[۳۲]: ایده به این واقعیت مرتبط است که مشتریان در خرید به دنبال یادگیری روند­های جدید می باشند (آرنولد و رینولدز، ۲۰۰۳، ص۸۰). خریداران در اینترنت اطلاعاتی در مورد برندها، محصولات و روندهای جدید بدست می آورند، که موجب خرسندی آنها می شود.
ارزش^[۳۳]: ارزش به این معنا است که هنگام خرید در طول داد و ستد، فرایند چانه زنی موجب لذت بخشیدن به خریداران می شود (وست بروک و بلک، ۱۹۸۵، ص۸۴). بابین و همکاران(۱۹۹۴) اشاره کرده اند که درگیری احساسی و لذتی که به وسیله چانه زنی ایجاد می شود نوعی از ارزش لذت­گرایانه می باشد. چاندون و همکاران^[۳۴] (۲۰۰۰) اعتقاد دارند که دستیابی مشتریان به تخفیف بیشتر در خرید احساس لذت بخشی به آنها خواهد داد (پویی لایی و همکاران،۲۰۰۷، ص ۷۷۸).
تسلط بر موقعیت^[۳۵]: پارسونز (۲۰۰۲) بیان کرد که مشتریان می توانند تصمیم بگیرند محصولات را ببینند هنگامی که آن را سفارش می دهند و هنگامی که آن را دریافت می کنند در خرید برخط، خریداران اینترنتی سطوح متفاوتی از کنترل وموقعیت را دارا می باشند . به طور خلاصه تسلط بوجود آمده از خرید فیزیکی یا اینترنتی از منابع متفاوتی ناشی می شود. این تسلط، در خرید فیزیکی از افراد فروشنده و در خرید اینترنتی از کنترل بر فناوری به وجود می آید (پویی لایی و همکاران،۲۰۰۷، ص ۷۷۸).
تمایل به جست و جو ^[۳۶]: جمیس زوسکی^[۳۷] (۱۹۹۸) رفتار جست و جو را به رفتار اکتشاف محور و هدف محور طبقه بندی می کند. مشتریان هدف محور در ذهن خود برنامه خرید دارند به این معنی که هدف آنها از جست و جو، جمع آوری اطلاعات در مورد محصولاتی است که قصد خرید آنها را دارند. از سوی دیگر مشتریان اکتشاف محور لزوماً برنامه ای برای خرید در ذهن ندارند، و هدف شان از جست و جو تنها باز کردن پنجره فروشگاه مجازی می باشد. رفتار جست و جو روی اینترنت شبیه فروشگاه­های فیزیکی است به این معنی که ممکن است مشتریان فعالیت جست و جو را با هدف یا بدون هدف مشخصی انجام دهند.
وا‍‍ژگان کلیدی تحقیق به وسیله پرسشنامه استاندارد اندازه گیری می شوند این در حالی است که با توجه به ادبیات تحقیق ممکن است تغییراتی اعمال شود.

۱-۷٫ روش شناسی تحقیق

۱-۷-۱٫ از نظر هدف:

تحقیقات کاریردی تحقیقاتی هستند که نظریه ها، قانونمندیها، اصول وفنونی که در تحقیقات پایه تدوین می­شوند را برای حل مسائل اجرایی و واقعی به کار می­گیرند (خاکی، ۸۶، ص۲۰۲). هدف تحقیقات کاربردی توسعه دانش کاربردی در زمینه خاص است. این تحقیق بر مبنای هدف، از نوع کاربردی می‌باشد.

۱-۷-۲٫ از نظر روش:

این پژوهش از نظر روش، در زمره تحقیقات توصیفی-پیمایشی است، زیرا عناصر و متغیر های پژوهش و نحوه ارتباط میان آنها را در چارچشبکه مشخص توصیف نموده است. تحقیق توصیفی، شامل جمع آوری اطلاعات برای آزمون فرضیه، یا پاسخ به سؤالات مربوط به وضعیت فعلی موضوع مورد مطالعه می باشد. اطلاعات توصیفی معمولاً ازطریق پرسشنامه، مصاحبه یا مشاهده جمع آوری می شوند (خاکی، ۱۳۸۶، ص۲۰۲).

۱-۸٫ مدل مفهومی تحقیق

تمایل به جستجو
ایده
انگیزه سودمندی گرایی
اجتماعی نبودن
اجتماعی بودن
ماجراجویی