بعد از شناسایی عوامل نگرش مصرف کننده نسبت به کشور محل ساخت محصول، توسط تحلیل عامل اکتشافی، برای اطمینان از صحت مدل مفهومی تحقیق، هر یک از عوامل را بطور جداگانه در فرایند تحلیل عامل تأییدی وارد می کنیم که ‌این کار توسط جزء اندازه گیری مدل معادلات ساختاری و توسط نرم افزار LISREL8.53 انجام شده است. نتایج هریک از مدل ‌ها به شرح زیر می باشد.

مقدار مناسب جذر میانگین مجذور خطا (RMSE) برای برازش یک مدل، تقریباً بین ۰٫۰۸ تا ۰٫۱ است که همانطور که در نمودار بالا نیز مشاهده می شود، این مقدار قابل قبول می باشد. بقیه ی مقادیر نیز این تناسب را نشان می دهد.
شکل (۴-۵) مدل اندازه گیری اجزای نگرش برای سؤالات مربوط به ایران
مقدار بدست آمده ی RMSE برای مدل ترکیه و همچنین بقیه ی مقادیر، بیانگر مناسب بودن مدل می باشد.
شکل (۴-۶) مدل اندازه گیری اجزای نگرش برای سؤالات مربوط به ترکیه
شکل (۴-۷) مدل اندازه گیری اجزای نگرش برای سؤالات مربوط به چین
مقدار بدست آمده ی RMSE برای مدل چین نیز نزدیک به مقدار قابل قبول می باشد که باز هم مؤید برازش مدل مورد نظر می باشد.
بررسی سازه PCI برای کشور ایران
در این مرحله، ابتدا به بررسی و مقایسه ی اجزای سازه PCI برای کشور ایران پرداخته سپس نگرش مصرف کننده نسبت به پوشاک ایرانی را مورد آزمون قرار می دهیم. بخش اول با بهره گرفتن از طرح اندازه های تکراری و بررسی دوم با بهره گرفتن از آزمون میانگین یک جامعه (T)، صورت می پذیرد.
الف- مقایسه اجزای سازه
همانطور که در مبحث بیان فرضیه ها (فصل ۳) مطرح کردیم، اولین گام از تجزیه و تحلیل ها به بررسی تفاوت میان اجزای سازه نگرش نسبت به پوشاک ایرانی (فرضیه H1) مربوط می شود. برای این کار از طرح اندازه های تکراری استفاده شده است. طرح اندازه های تکراری^[۲۱۲] زمانی مورد استفاده قرار می گیرد که قصد داریم تا مقدار یک متغیر مشخص را در وضعیت های مختلف بسنجیم (مؤمنی و قیومی ۱۳۸۷). حال چون اجزای تشکیل دهنده ی نگرش، هر یک بیانگر یک بعد از نگرش نسبت به یک پدیده هستند، ما می توانیم با این طرح، وضعیت نگرش مصرف کننده در هر یک از ابعاد شناختی ، عاطفی و رفتاری را مورد سنجش قرار دهیم. فرضیه H1 را چنین بیان می کنیم:
فرض صفر : میانگین جزء شناختی= میانگین جزء عاطفی = میانگین جزء رفتاری
فرض یک : دست کم میانگین دو جزء از اجزای نگرش نسبت به سازه PCI ایران با هم یکسان نمی باشند.
برای آزمون فرض گفته شده با بهره گرفتن از طرح اندازه های تکراری از نرم افزار SPSS استفاده شده است. این روش دارای پنج خروجی عمده می باشد که به سه مورد از آنها به ترتیب زیر پرداخته ایم. اولین خروجی مربوط به آمار توصیفی و مقایسه ی بین آنهاست.
آمار توصیفی مقایسه بین اجزای نگرش نسبت به سازه PCI ایران

همانطور که در جدول فوق مشاهده می شود، در میان اجزای نگرش نسبت به سازه محصول-کشور ایران، بعد رفتاری دارای بیشترین میانگین بوده و این به معنای سهم بیشتر جزء رفتاری در نگرش مصرف کنندگان به سازه PCI ایران می باشد. همچنین در خروجی بعدی، چهار آماره ی لاندای ویلکز^[۲۱۳]، اثر پیلایی^[۲۱۴]، اثر هتلینگ^[۲۱۵] و بزرگترین ریشه ی اختصاصی رُی^[۲۱۶] بررسی شده است. این بررسی ها به منظور تعمیم نتایج خروجی پیشین، به جامعه است.
آزمونهای چند متغیری سازه PCI ایران

با توجه به شکل می‌توان ملاحظه کرد که تابع گوسی نمایی که به عنوان تابع پاسخ نرون در نظر گرفته شده است، حول میانه u به صورت شعاعی متقارن است. باید توجه داشت که در شبکه ­های با تابع شعاع­مبنا هیچ محدودیتی در تعداد نرون­های ورودی و خروجی وجود ندارد. هرچند تجسم فضایی منحنی نمایش تابع پاسخ نرون­های لایه مخفی در فضاهای بیش از سه بعد ممکن نیست، ولی مسائل مطرح‌شده در مورد آن‌ها صادق می‌باشد. در این حالت هم هر لایه پنهان دارای پاسخی به فرم رابطه خواهد بود.

(۳-۱۳)

در رابطه فوق، نماد T نشان­دهنده ترانهاده بردار، x بردار ستونی ورودی و u_j بردار مرکز ثقل مربوط به نرون لایه مخفی می­باشد که معادل با یک بردار ورودی آموزشی است(باید توجه نمود که در صورت عدم استفاده از خوشه­بندی برای بردارهای ورودی آموزشی باید یک نرون در لایه مخفی وجود داشته باشد). اگر هر یک از بردارهای ورودی و بردارهای مرکز ثقل را به عنوان یک نقطه در یک فضای n بعدی تلقی شود، مقدار پاسخ نرون­های لایه مخفی یعنی با افزایش فاصله آن دو نقطه از هم، به‌شدت کاهش می­یابد. نکته مهم در طراحی شبکه ­های با تابع شعاع­مبنا این است که توابع پاسخ نرون­ها باید تمام نواحی معنی­دار و مهم فضای بردارهای ورودی را پوشش دهند.

بردار ماشین تکیه­گاه^[۲۱](SVM)

جداکننده‌های خطی^[۲۲]

یک جداکننده اغلب به صورت یک تابع نشان داده می‌شود. وقتی دو کلاس وجود داشته باشد٬ اگر f(x)≥۰، یک داده به کلاس مثبت نسبت داده می‌شود؛ در غیر این صورت به کلاس منفی تعلق دارد. تابع خطی تابعی است که از ترکیب خطی ورودی x به صورت رابطه تعریف می‌شود:

(۳-۱۴)

اگر یک جداکننده‌ی خطی بتوان پیدا کرد، به‌نحوی‌که برای تمام i ها رابطه‌ی برقرار باشد، آنگاه مجموعه ­ای از نقاط (x,y) که ، به صورت خطی قابل جداسازی هستند.

(۳-۱۵)

ضرایب لاگرانژ: ضرایب لاگرانژ یک استراتژی برای پیدا کردن مینیمم یا ماکزیمم یک تابع با توجه به محدودیت­ها است. مثلاً در شکل زیر، هدف یافتن x و y به‌گونه‌ای است که با توجه به محدودیت g(x,y)=c، f(x,y) ماکزیمم شود.

g(x,y)=c

شکل ۳-۱۰- نمایی از استفاده از ضرایب لاگرانژ

در ادامه متغیر جدید ضریب لاگرانژ(λ) معرفی می­ شود. تابع لاگرانژ به صورت تعریف می­ شود:

(۳-۱۶)

در سال 1377 نرخ تورم افزایش 2 درصدی را تجربه کرده است و از رقم 18 درصد در سال 1377 به 20 درصد در سال 1378 افزایش پیدا کرده است. در همین سال نرخ رشد اقتصادی از 2 درصد به 1.7 درصد تقلیل پیدا کرده است و دومین رکودتورمی در سال 1378 به وقوع پیوسته است.
در دوره زمانی 1379 تا 1384 نرخ تورم و رشد اقتصادی به طور هم­راستا با یکدیگر در نوسان بوده ­اند و اقتصاد ایران در رکودتورمی گرفتار نشده است. اگر چه در این دوره زمانی 6 ساله رشد اقتصادی اندک بوده است، اما نرخ­های تورم هم با تغییرات شگرفی نداشته­اند و دوره­ های رونق و رکود یکی پس از دیگری به وقوع پیوسته­اند.
در فاصله سال­های 1384 تا 1385، نرخ تورم حدود 1.5 درصد تغییر کرده و از 10.4 درصد به حدود 12 درصد رسیده است، در همین سال، نرخ رشد اقتصادی 0.3 درصد کاهش یافته است. بنابراین در سال 1385 نیز یکی از دوره­ های رکودتورمی، به صورت خفیف بروز کرده است.

در سال 1386 رشد اقتصادی 7.7 درصدی به 0.5 درصد در سال 1387 سقوط کرده است و در همین دوره یکساله، نرخ تورم از 18 درصد به 25 درصد افزایش پیدا کرده است.
در سال 1387 نرخ رشد اقتصادی با کاهش 7 درصدی مواجه شده است و نرخ تورم نیز 7 درصد افزایش پیدا کرده است. نرخ تورم در این سال به رقم 25 درصد رسیده است، در حالی که رشد اقتصادی به 0.6 درصد تقلیل پیدا کرده است. بنابراین در سال 1387 هم اقتصاد ایران گرفتار رکودتورمی شده است. در سال 1388 ضمن مقابله با تورم اقتصاد ایران از رکودتورمی خارج شده است اما نرخ رشد اقتصادی پایین همچنان ادامه پیدا کرده است.
در سال 1389 رشد اقتصادی 5 درصد افزایش پیدا کرده است و نرخ تورم هم در این سال 1.7 درصد افزایش پیدا کرده است. اما از سال 1390 تا سال 1391 مجددا کشور گرفتار رکودتورمی شده است و در این دوره یکی دیگر از دورهای رکودتورمی با شدتی بسیار گسترده اقتصاد ایران را فرا گرفته است. در این دوره تولید ناخالص داخلی از 6.5 درصد رشد مثبت سال 1389 به 6.8- درصد رشد منفی در سال 1391 سقوط کرده است و نرخ تورم نیز در این سال­ها از 12.5 درصد به 30.5 درصد افزایش پیدا کرده است.
در یک جمع­بندی کلی می­توان گفت، نگاهی گذرا به نمودار شماره یک، یعنی نمودار رکودتورمی، نشان­دهنده آن است که قبل از هر چیز دو رقمی بودن نرخ تورم تقریبا در تمام سال­های این دوره وجود دارد و نرخ­های رشد پایین نیز نشان از وجود مشکلات ساختاری و کارایی پایین بخش تولید در اقتصاد ایران دارد. نوسان­های این نمودار نشان می­دهد که تغییرات نرخ تورم تاثیر بیشتری بر افت و خیز رشد اقتصادی داشته است.
با توجه به این­که در یک دوره 21 ساله، اقتصاد ایران بیش از 5 بار با رکودتورمی مواجه شده است، استفاده از سیاست­های پولی و مالی که با توجه به آموزه­های مکتب­های اقتصادی کلاسیکی، نئوکلاسیکی، کینزی و … توسط سیاست­گذاران به­کار گرفته شده ­اند، از کارایی لازم برخوردار نبوده­اند و با وارد کردن فشار مضاعف بر بخش تولید و مولد اقتصاد، زمینه تبدیل شدن رکودتورمی به دور باطل را ایجاد کرده ­اند. سیاست­های پیشنهادی این نظریه­ های اقتصادی که توصیه­هایی برای کنترل تورم یا خارج شدن از رکود ارائه می­ کنند، تنها با وارد کردن شوکی به اقتصاد، تنها دوره زمانی کوتاه­مدت تحرکی برای افزایش تولید یا کاهش تورم ایجاد کرده و موجب خارج شدن از رکودتورمی خواهند شد. اما وقتی ­که این مشکل اقتصادی ریشه در ساختارهای اقتصادی ناکارآمد و نهادهای نامطلوب اقتصادی، سیاسی و اجتماعی داشته باشد، خارج شدن از رکودتورمی بدون تغییرات نهادی امکان­ پذیر نخواهد بود. با توجه به این­که تغییرات نهادی فرآیندی زمان­بر است، نیاز به برنامه­ ریزی­های اقتصادی بلندمدت دارد. در نهایت در بلندمدت نهادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کارا، جایگزین نهادهای ناکارا شده و بهبود قوای بخش تولید خواهند توانست زمینه خارج شدن از دور باطل رکودتورمی را فراهم کنند.
3-2-2) شاخص تولید ناخالص داخلی^[71]:
کل ارزش ریالی محصولات نهایی تولید شده توسط واحدهای اقتصادی مقیم کشور در دوره زمانی معین
را تولید ناخالص داخلی می­نامند. در میان شاخص­ های اقتصاد کلان، تولید ناخالص داخلی^[72] از اهمیت ویژه­ای برخوردار است، زیرا نه­تنها به عنوان مهم­ترین شاخص عملکرد اقتصادی در تجزیه و تحلیل­ها و ارزیابی­های اقتصادی مورد استفاده قرار می­گیرد، بلکه بسیاری دیگر از اقلام کلان اقتصاد محصولات جنبی محاسبه و برآورد آن محسوب می­شوند. در حساب­های ملی ایران روش تولید، که از جمع ارزش­افزوده­ها به دست می ­آید، به عنوان روش اصلی محاسبه تولید ناخالص داخلی مورد استفاده قرار می­گیرد. (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران)
داده ­های دوره زمانی مورد بررسی از ابتدای برنامه اول توسعه متناظر با سال 1368 ، تا سال1391 به قرار زیر است:
نمودار شماره 2 : تولید ناخالص داخلی اقتصادی
ماخذ: آمارهای بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
در طول دوره 1368 تا پایان 1391، تولید داخلی ایران با نوسانات زیادی روبه­رو شده است. از سال 1369 تا 1370، مقدار تولید ناخالص داخلی در هر سال حدود 110 هزار میلیارد ریال افزایش پیدا کرده است. در سال­های 1371 و 1372 از شدت افزایش تولید ناخالص داخلی کاسته شده است. در سال 1371 مقدار تولید ناخالص داخلی حدود 31 هزار میلیارد ریال و در سال 1372، 14 هزار میلیارد ریال افزایش پیدا کرده است. در سال 1373 مقدار تولید ناخالص داخلی به شدت کاهش پیدا کرده است و در حدود 10 هزار میلیارد ریال نسبت به تولید کل سال 1372 کمتر شده است. در سال 1373 برای اولین بار از ابتدای دوره، رشد منفی به وقوع پیوسته است.
در فاصله سال­های 1374 تا سال 1380 مقدار تولید ناخالص داخلی در هر سال نوسانات زیادی داشته است و با نرخ­های مختلفی رو به افزایش بوده است. در سال 1381 و 1382 تولید ناخالص داخلی در هر سال نسبت به سال قبل، بیش از 100 هزار میلیارد ریال افزایش پیدا کرده است و رشد نسبتا قابل قبولی در مقدار تولید ناخالص داخلی ایجاد شده است. اما این رشد پایدار نبوده و در سال 1383 از شدت افزایش تولید کاسته شده است. از سال 1384 تا 1386 مجددا تولید رشد قابل ملاحظه­ای پیدا کرده و در هر سال نسبت به سال قبل به طور متوسط بیش از 100 هزار میلیارد ریال افزایش یافته کرده است.
در سال 1387 و 1388 از شدت افزایش تولید ناخالص داخلی به شدت کاسته شده است و در سال 1387 مقدار تولید ناخالص داخلی 12 هزار میلیارد ریال و در سال 1388، 24 هزار میلیارد ریال افزایش داشته است. در سال 1389 مجددا حدود 126 هزار میلیارد ریال به مقدار تولید ناخالص داخلی اضافه شده است اما این روند باثبات نبوده است و در سال 1390 و 1391 مقدار تولید ناخالص داخلی در ایران به شدت افت کرده است. کاهش تولید ناخالص داخلی در سال 1391 به شدت چشمگیر بوده است و بیشترین تغییر در تولید ناخالص داخلی نیز در این سال به وقوع پیوسته است. البته این تغییر علی رغم این­که تغییر مثبتی نبوده است، منجر به شکل­ گیری رشد 6.7- درصدی در این متغیر شده است. در سال 1390 مقدار تولید ناخالص داخلی با بیش از 146 هزار میلیارد ریال کاهش، از 2158 هزار میلیارد ریال به 2011 هزار میلیارد ریال سقوط کرده است.
در یک جمع­بندی کلی می­توان گفت، تولید ناخالص ملی چون به شدت تحت تاثیر تغییر وضعیت متغیرهای اقتصادی است، یکی به عنوان از جامع­ترین شاخص ­ها برای ارزیابی عملکرد وضعیت تولید کل، در اقتصاد ملی است. نتایج حاصل از بررسی ارقام مقدار مطلق تولید ناخالص داخلی در طول دوره مورد بررسی حاکی از آن است که این شاخص در دوره مورد بررسی نوسانات مثبت و منفی زیادی را تجربه کرده است. روندهای افزایش تولید ناخالص ملی در ایران باثبات نبوده است و ظرفیت­های تولید کم و فعالیت­های اقتصادی مولد که تضمین­کننده رشد اقتصادی هستند، نقش قابل قبولی در اقتصاد ایران ندارند. همین عامل حکایت از آسیب­پذیر بودن اقتصاد ایران دارد و در قرار گرفتن در دورهای باطل توسعه نیافتگی بسیار موثر است.
3-2-3) رشد اقتصادی:
رشد اقتصادی به تعبیر ساده عبارت است از افزایش تولید در یک سال خاص در مقایسه با مقدار آن با
سال پایه. در این­جا افزایش تولید ناخالص داخلی در دوره زمانی 1368 تا 1391 نسبت به سال پایه 1383 بر اساس آمارهای بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران محاسبه شده است. علت این­که برای محاسبه رشد اقتصادی از سال پایه استفاده می­ شود آن است که اثر افزایش قیمت­ها خارج شود و میزان افزایش تولیدات به خوبی آشکار شود.
با توجه به این­که اقتصاد ایران به شدت به درآمدهای حاصل از فروش نفت وابسته است، برای خارج کردن اثر نفت از رشد اقتصادی، داده ­های رشد اقتصادی با محاسبه بخش نفت و بدون بخش نفت مقایسه شده ­اند. با توجه به توضیحات فوق اکنون رشد اقتصادی در ایران بررسی خواهد شد:
نمودار شماره 3: روند نرخ رشد اقتصادی در ایران
ماخذ: آمارهای بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
رشد اقتصادی با احتساب بخش نفت و بدون احتساب بخش نفت از روند تقریبا مشابهی پیروی کرده ­اند و با اختلاف حداکثر 5 درصدی در جوار یکدیگر در نوسان بوده ­اند. نکته قابل توجه این است که بجز سال­های 1369، 1370، 1372، 1379 و 1382 ، در سایر سال­ها رشد اقتصادی بدون بخش نفت مقدار بالاتری نسبت به رشد اقتصادی با احتساب این بخش داشته است.
رشد اقتصادی در سال 1369 بالاترین رقم رشد در کل دوره را داشته و به رقم 14 درصد رسیده است. در سال 1370 از رشد اقتصادی کاسته شده است ولی همچنان رشد دو رقمی 12.3 درصدی شکل گرفته است. پس از سال 1370 در هیچ سال دیگری تا انتهای دوره مورد بررسی، ایران مجددا رشد دو رقمی را تجربه نکرده است و ارقام رشد علاوه بر این­که اندک و پرنوسان بوده ­اند، حتی در چند سال رشدهای منفی نیز رخ داده است.
کاهش رشد اقتصادی در سال 1371 شدت گرفته است و به رقم 3 درصد رسیده است. در سال 1372 همچنان کاهش رشد ادامه پیدا کرده و به رقم 1.5 درصد رسیده است. در سال 1373 برای اولین بار از ابتدای دوره رشد اقتصادی به رقم 0.3- درصد تقلیل پیدا کرده است.
در سال 1374 و 1375 رشد اقتصادی مثبت شده است و به رقم 5.4 درصد در سال 1375 رسیده است. در سال 1376 مجددا رشد حدود 5 درصد کاهش پیدا کرده است و به 0.8 درصد رسیده است. در فاصله سال­های 1376 تا 1380 مقدار تولید ناخالص داخلی در محدوده 1 تا 5 درصد در نوسان بوده است.
در سال 1381 مقدار تولید ناخالص داخلی به رشد 8 درصدی دست یافته است که این بالاترین رقم پس از 10 سال افت و خیز در رشدهای اقتصادی منفی و اندک بوده است. در سال 1382 رشد اقتصادی کمی افزایش پیدا کرده است و به 8.4 درصد رسیده است. اما در سال بعد رشد اقتصادی کاهش و به رقم 4.6 درصد در پایان سال 1383 رسیده است. پس از آن تا سال 1386 علی­رغم نوسانات اندک، رشد اقتصادی تا 7.7 درصد افزایش پیدا کرده است. در سال 1387 مجددا رشد اقتصادی در ایران سقوط کرده و به 0.6 درصد تقلیل پیدا کرده است. پس از رشد 1.2 درصدی در سال 1388، رشد اقتصادی سال 1389 به 6.5 درصد رسیده است.
از سال 1390 سقوط رشد اقتصادی مجددا از سر گرفته شده است و در سال 1391 ضمن کاهش شدید در مقدار مطلق متغیر، منفی­ترین رشد اقتصادی از ابتدای دوره به وقوع پیوسته است. رشد اقتصادی در سال 1391 به 6.7- درصد تقلیل پیدا کرده است و نسبت به سال 1390 که رقم رشد 4.3 بوده، حدود 11 درصد کاهش پیدا کرده است.
در مسئله تولید، علاوه بر کمیت آن، کیفیت تولید هم حائز اهمیت است. با توجه به داده ­های مورد بررسی، کمیت تولید از ابتدای برنامه اول توسعه تا سال 1391 وضعیت مناسبی نداشته است و دوره­ های رشد اندک با رشدهای منفی توام شده ­اند. (شاکری، 1392 : صفحه 9) با مقایسه رشد تولید ناخالص داخلی با درآمدهای نفتی با بدون آن نیز این نتیجه حاصل می­ شود که علی­رغم افزایش درآمدهای نفتی، این درآمدها نتوانسته­اند برای کشور رشد پایدار به ­وجود آورند. رشدهای تجربه شده در دوره فوق با توجه به درجه توسعه ­نیافتگی کشور به هیچ وجه مطلوب نیست و نوسانات شدید آن گویای بی­ثباتی در این متغیر کلیدی و محوری است. (شاکری، 1392 : صفحه 9) به لحاظ تاریخی، رشد اقتصادی در چارچوب دولت­های قهار کاملا توسعه ­یافته­ای شکل خواهد گرفت که نقش خود را در اقتصاد به خوبی ایفا کرده ­اند و با ایجاد امنیت در فضای اقتصاد کلان و سیاست­گذاری­هایی با اهداف بلندمدت، تضمین قرارداد و نظارت بر اجرای آن­ها، زمینه لازم برای رشد اقتصادی را فراهم کرده ­اند. در این کشورها، نهادهای کارآمدی شکل گرفته­اند که ادامه حیات اقتصادی را تضمین کرده ­اند و ثبات و امنیت اقتصادی را فراهم نموده ­اند. در مقابل، رکودتورمی در شرایطی ایجاد می­ شود که نرخ­های رشد اقتصادی سرعت­های رشد بسیار اندک باشند به طوری که این نرخ­ها هم تمایل به کاهش داشته باشند. معمولا در چنین شرایطی، بهبود وضعیت اقتصادی فقط محدود به انتقال رکودتورمی از دوره­ای به دوره دیگر خواهد بود. (برت­هولد^[73]، گراندر^[74]، 2012 : صفحه 10) کشوری که در آن رشد اقتصادی اندک و پرنوسان باشد، با ضعیف شدن بخش تولید و کاهش سرمایه ­گذاری­های مولد، احتمال آن­که دور باطل رکودتورمی شکل گیرد، افزایش خواهد یافت.
3-2-4) شاخص قیمت مصرف ­کننده^[75]:
شاخص قیمت مصرف ­کننده به عنوان یک نماگر مهم برای سنجش نرخ تورم و قدرت خرید پول داخلی محسوب می­ شود. این شاخص یکی از ابزارهای مهم برای برنامه­ ریزان اقتصادی کشور است. تهیه شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در ایران دارای سابقه تاریخی طولانی است. این شاخص تغییرات قیمت تعداد ثابت و معینی از کالاها و خدماتی که توسط خانوارهای شهرنشین به مصرف می­رسند را در دوره زمانی معین، نسبت به یک سال پایه، نشان می­دهد. در CPI تنها کالاها و خدماتی که برای مصارف مشخص توسط خانوارها خریداری می­ شود، مدنظر قرار می­گیرند. در ادامه داده ­های مربوط به این متغیر اقتصادی در دوره زمانی 91-1368 بررسی خواهد شد:
نمودار شماره4: روند نرخ تورم در ایران
ماخذ : آمارهای بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
نرخ تورم در ابتدای دوره 17 درصد بوده است و در سال 1369 کاهش 7 درصدی را تجربه کرده است و به حدود 10 درصد تقلیل پیدا کرده است. اما از سال 1369 تا 1374 جز سال 1372، نرخ افزایش قیمت­ها در ایران به شدت افزایش پیدا کرده است. در این دوره، نرخ تورم از حدود 10 درصد به بیش از 49 درصد رسیده است. رشد افزایش قیمت­ها در طول این دوره بسیار چشمگیر بوده است. پس از آن در سال 1375 افزایش قیمت­ها کنترل شده و نرخ تورم به رقم 23.5 درصد کاهش پیدا کرده است. این روند تا سال 1376 ادامه پیدا کرده است و نرخ تورم در این سال به رقم 17 درصد رسیده است.
در سال 1377 و 1378 رشد مستمر قیمت­ها از سر گرفته شده است و نرخ تورم به 20 درصد رسیده است. پس از آن تا سال 1380 نرخ تورم به رقم 11 درصد تقلیل پیدا کرده است. در سال­ 1381 نرخ تورم به حدود 16 درصد رسیده است و این نرخ در سال 1382 و 1383 نیز تا 15 درصد در نوسان بوده است تا این­که در سال 1384 به 10.5 درصد کاهش پیدا کرده است.
از سال 1385 افزایش قیمت­ها روند صعودی خود را مجددا آغاز کرده و در سال 1387 نرخ تورم به بیش از 25 درصد رسیده است. در سال 1388 قیمت­ها روند نزولی یافته­اند و نرخ تورم به 10.5 درصد تقلیل پیدا کرده است. در سال 1389 این نرخ به 12.5 درصد رسیده است و در سال­های بعد نیز مجددا روند صعود قیمت­ها شدت پیدا کرده است و نرخ تورم در طی دو سال به شدت افزایش پیدا کرده و در سال 1391 به 30.5 درصد رسیده است.
در یک جمع­بندی کلی می­توان گفت، نرخ­های تورم دو رقمی برای دوره زمانی طولانی، نشان­دهنده آن است که این معضل اقتصادی با همراهی نهادهای ناکارآمد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، به مشکلی ساختاری تبدیل شده است. بر اساس تجربه جهانی، موثرترین عامل در به ­وجود آمدن رکودتورمی در دهه 1970 میلادی، نرخ­های تورمی فزاینده برای چند دوره متوالی و اعمال سیاست­های پولی نادرست، بوده است.
در طول دوره 1368 تا 1391 در ایران، نرخ تورم هیچ­وقت از 10 درصد کمتر نشده است و این نکته­ای بسیار مهم و قابل تاملی به شمار می­رود. بررسی روند تورم در ایران حاکی از آن است که قیمت­ها در ایران به صورت فزاینده و نامنظمی در حال افزایش بوده ­اند و نرخ­های تورم­ بالا و دو رقمی در کل دوره بیانگر آن است که این معضل اقتصادی ساختاری چندوجهی پیدا کرده و علاوه بر اقتصاد، حوزه ­های سیاسی و اجتماعی جامعه را درگیر کرده است و تاثیرات منفی چنین نرخ­های تورمی بر سایر متغیرهای کلان نیز دور از انتظار نخواهد بود.
3-2-5) رشد درآمد نفت:
همانطور که در بحث مربوط به اثر تغییرات قیمت نفت بر رشد اقتصادی گفته شد، تغییرات مثبت و منفی درآمدهای نفتی در ایران، به دلیل وابستگی شدید اقتصاد به آن و عدم وجود برنامه­ ریزی صحیح اقتصادی برای تخصیص بهینه این منبع درآمدی، اقتصاد را مشکلات زیادی مواجه کرده است. اقتصاد به شدت تحت تاثیر درآمدی نفتی است و تکانه­های نفتی به سرعت هم از طرف عرضه و هم از جانب تقاضا بر اقتصاد ایران اثرگذار هستند. در این­جا اثرگذاری تغییرات سهم درآمدهای نفتی از درآمدهای دولت و رشد درآمدهای نفتی، در درگیر شدن در منجلاب رکودتورمی بررسی خواهد شد:
نمودار شماره 5: تاثیر رشد درآمدهای نفتی و سهم درآمدهای نفتی بر رکودتورمی
ماخذ : آمارهای بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
در سال­های 1368 و 1369 در­آمد نفت در ایران به شدت افزایش پیدا کرده است و رشد درآمد نفت از 87 درصد در سال 1368 به 122.7 درصد در سال 1369 رسیده است.
در دوره زمانی 1370 تا 1374، درآمدهای نفتی به شدت نوسان داشته اند. رشد درآمدهای نفتی از 5.2 درصد در سال 1370 به 45 درصد در سال 1371 و 185 درصد در سال 1372 رسیده است. در سال­ 1373 از شدت رشد درآمدهای نفتی کاسته شده و این درآمدها 46.3 درصد رشد داشته اند. رکودتورمی در این سال­ در حالی به وقوع پیوسته است که در این سال­ تنها از رشد درآمدهای نفتی کاسته شده است و رقم خالص درآمدهای نفتی همچنان روند صعودی داشته است. در فاصله سال­های 1370 تا 1374 اگرچه تغییرات رشد درآمدهای نفتی به شدت کاهش پیدا کرده ­اند، اما مقدار خالص درآمدهای نفتی در کل دوره مثبت بوده است.
در سال 1375 و 1376 ، با کاهش رشد درآمد نفتی، نرخ تورم و رشد اقتصادی هم کاهش پیدا کرده ­اند. در این سال­ها علاوه بر کاهش رشد اقتصادی مقدار مطلق درآمدهای نفتی هم کاهش پیدا کرده است و برای اولین بار در طی دوره مورد بررسی، رشد درآمدهای نفتی منفی شده است.
در سال 1377 روند کاهش رشد درآمدهای نفتی ادامه پیدا کرده است و از 4.5- درصد در سال 1376 به 38- در سال 1377، رسیده است. در سال 1378 درآمدهای نفتی افزایش پیدا کرده ­اند. اما پس از رشد 96 درصدی آن، اقتصاد ایران هم وارد رکودتورمی شده است. در سال­های 1379 تا 1383 سرعت رشد درآمدهای نفتی پرنوسان بوده است. در برخی از سال­ها سرعت رشد زیاد شده و در برخی دیگر هم از شدت آن کاسته شده است. در این دوره زمانی، رشد اقتصادی از تغییرات رشد درآمدهای نفتی تاثیر پذیرفته است. نرخ تورم هم در سال­های 1379 تا 1383 نسبتا باثبات بوده است.
در سال 1384 درآمدهای نفتی پس از رشد 24 درصدی روند کاهشی پیدا کرده ­است و اقتصاد ایران نیز در سال 1385 دچار رکودتورمی شده است. در سال­های 1385 و 1386، به ترتیب نرخ­های رشد 2.4- و 4.6- اتفاق است. در سال 1387 هم علی­رغم رشد 24.3 درصدی درآمدهای نفتی، رکودتورمی شدیدتر شده است. بنابراین در این دوره در سال 1385 کاهش رشد درآمدهای نفتی و در سال 1387 افزایش رشد درآمدهای نفتی اقتصاد ایران را در رکودتورمی قرار داده است.
در سال 1388 با افت درآمدهای نفتی و رسیدن رشد آن به 26.8- درصد، نرخ تورم هم کاهش یافته و رشد اقتصادی هم کمی تقلیل پیدا کرده است. در سال 1389 درآمدهای نفتی رشد 175.3 داشته اند. در سال­های 1390 سرعت افزایش درآمدهای نفتی به شدت تقلیل پیدا کرده است و به 30.8 درصد رسیده است و در این سال مجددا رکودتورمی آغاز شده است. در سال 1391 هم درآمد نفت با 25.1- درصد رشد منفی، به شدت کاهش پیدا کرده است. همزمان با سقوط رشد درآمدهای نفتی، نرخ رشد اقتصادی هم کاهش پیدا کرده است و نرخ تورم هم رو به فزونی گذارده است و در این سال هم رکودتورمی ادامه پیدا کرده است.

۲-۷ مدرسان مدرسه­ی ابوسعد
از جمله اساتیدی که در مدرسه­ی ابوسعد به تدریس مشغول بودند: حافظ ابوحازم عمر بن احمد عبدوی نیشابوری(م۴۱۷ق)، حافظ ابن منجویه ابوبکر احمد بن علی(م۴۲۸ق)، جاجرمی، ابوالمظّفر شهفوربن طاهر بن محمّد اسفراینی(م۴۷۱ق).^[۳۸]
۲-۸ مذهب فقهی ابوسعد
جامعه‌ی نیشابور سده چهارم از شافعیه و حنفیه و شمار کمی از کّرامیّه و ظاهریّه و شیعه تشکیل می‌شد و دشمنی مذهبی بین مذاهب وجود داشت. ابوسعد از جماعت شافعیّه بود. شافعیان گذشته از اختلاف در مذهب فقهی از نظر عقیدتی نیز، به سبب پیروی از مکتب کلامی اشعری، با حنفیان اختلاف داشتند و در گسترش عقاید شهری علمای شافعیه‌ی نیشابور سهم بسیاری داشتند. ابوسعد اهل کلام نبود، ولی از شافعیانی بود که به مذهب اشعری معتقد بود و ابن عساکر(م۵۷۱ق) در تبین کذب المفتری فیما نسب الی الامام الاشعری، نام او را در میان «اعیان مشاهیر» پیرو امام اشعری(۲۶۰-۳۲۴ق) آورده است. شافعیان نیشابور ویژگی مهّم دیگری نیز داشتند و آن وجود تصوف و گرایش های صوفیانه بود. ‌بیشتر صوفیانی که مذهب شافعی داشتند عبارت بودنداز: ابوعبدالله بن خفیف، ابوعلی دقّاق، ابن نجَید، ابوعبدالرحمان سلمی، ابوالقاسم قشیری، ابوسعید بن ابی الخیر و… .^[۳۹]
۲-۹ طریقه تصوّف ابوسعد
ابوسعد خرگوشی تصوفی متشرعانه‌داشت و اهل صحو بود. وی پیرو تصوف امام قشیری بود، که سخت پایبند به سنّت و شرع بود. به ابوسعد اقوال صوفیانه و کراماتی هم نسبت داده­اند و ابوالفضل محمّد بن عبدالله صرّام حیری نیشابوری(م۴۹۹ق) که صحبت ابوسعد را شنیده بود از آن حکایات­ و اقوال بسیاری نقل ‌کرده است و عبدالغافر فارسی به روایت از او برخی از آن­ها را در کتاب خویش آورده است.^[۴۰]
از جمله کسانی که از ابوسعد روایت کرده‌اند: حافظ ابوبکر احمد بن الحسین بیهقی(۳۸۴- ۴۵۸ق)، ابو بکر احمد بن علی بن خلف شیرازی، ابوعلی حسن بن علی اهوازی(۳۶۲-۴۴۶ق)، ابومحمّد حسن بن محمّد خلّال(۳۵۱-۴۳۹ق)، ابوالقاسم عبدالعزیز بن علی اَزجی(۳۵۶-۴۴۴ق)، امام ابوالقاسم عبد الکریم بن هوازن قُشیری(۳۷۶-۴۶۵ق)، ابوالقاسم عبیدالله بن احمدازهری(۳۵۵-۴۳۵ق)^[۴۱]، ابوالقاسم علی بن المحَسِّن التَّنوخی(۳۵۵-۴۴۷ق)، ابوالحسن علی بن محمّد حِنّائی، ابوالحسن علی بن محمّد مؤذّن خسرو آبادی بیهقی، حافظ ابوحازم عمر بن احمد عبدوی نیشابوری(م۴۱۷ق)، حافظ ابوعبدالله محمّد بن عبدالله حاکم نیشابوری (ابن البیّع )(۳۲۱-۴۰۵ق) و ابوالحسین محمّد بن المهتدی بالله^[۴۲].
۲-۱۰ وفات ابوسعد
سال وفات ابوسعد خرگوشی محل تردید است. ابن جوزی^[۴۳]سال وفات را ۴۰۶ق ذکر کرده و ابن عساکر^[۴۴] و حسین بیهقی در کتاب الزهد کبیر، ص۱۸، و قیس آل قیس درکتاب الایرانیون و الادب العربی ‌رجال فقه الشافعیه، ج۴، ص۱۲۹، جمادی الاولی سال۴۰۷ق ذکر کرده ­اند.
آقای نصرالله پور جوادی در مقاله‌شان در دانشنامه‌ جهان اسلام، ‌ص ۳۹۸ آورده که ابوسعد در۴۰۷ق یا به قولی۴۰۶ق وفات یافت. پیکرش را در خانقاهش، که‌ در محله­ی خرگوش بود، به خاک سپردند. اما آقای احمد طاهری عراقی در مجله معارف، ص ۱۳ آورده‌اند که وفات ابوسعد در جمادی الاولی۴۰۷ق، یا آن­چنان که خطیب بغدادی از ابوصالح نیشابوری نقل کرده است در۴۰۶ق رخ داد. قاضی ابوعمر بسطامی نماز میّت را برای او خواند^[۴۵]و برای بزرگداشت او مجالس بسیاری برگزارکردند و نه تنها مسلمانان بلکه غیرمسلمانان نیز در سوگ از دست دادن او عزادار شدند. پیکرش را درخانقاهش در محله­ی خرگوش به خاک سپردند و تربتش زیارتگاه مردم شد که به آن توسّل می‌جستند و از آن شفا ‌طلب می­کردند. سمعانی آن مزار را بارها دیده است.^[۴۶]

لازم به ذکر است که طی سفری به شهر نیشابور برآن بودم تا شاید آرامگاه ایشان را بیابم اما علیرغم تحقیق و بررسی بسیار، شوربختانه نتوانستم به این هدف نایل شوم.
۲-۱۱آثار ابوسعد
ذکر تصنیفات ابوسعد خرگوشی در منابع مختلف ‌گاه متفاوت و گاه متشابه می‌باشد.
- حافظ ابی بکر احمد بن حسین بیهقی،‌ فقط سه اثر برای او یاد می‌کند: تفسیرکبیر؛ کتاب دلائل النبوه و کتاب الزهد.
- قیس آل قیس، درکتاب­های رجال التصوف و العرفان و رجال فقه الشافعیه ۱۰اثر برای او یاد می‌کند:
کتاب تهذیب الاسرار؛ کتاب البشاره و النذاره؛ کتاب شرف المصطفی؛ کتاب شرف النّبوه ؛ کتاب دلائل النّبوه ؛ کتاب سیرالعبّاد والزهّاد؛ ‌کتاب الزّهد؛ کتاب شعارالصالحین؛‌ کتاب اللوامع و تفسیر کبیر.^[۴۷]
- خرگوشی صاحب اثر دیگری است که تاکنون ناشناخته بوده و خوشبختانه بخش‌های چشمگیری از آن در یک اثر قدیمی پیدا شده است. این منبع قدیمی، کتاب علم القلوب است که کتاب الاشاره و العباره خرگوشی در آن معرفی شده است.
- کتاب دیگری که در هیچ یک از منابع از آن یاد نشده است، کتاب اسباب التوبه که طحیری در تألیف کتاب زین الفتی خود افزون بر کتب دیگر از آن نیز بهره برده است. عمر رضا کحاله برای ابوسعد این کتاب­ها را نام می­برد: البشاره والنذاره؛ تهذیب الاسرار فی طبقات الاخیار؛ کتاب الزّهد؛ دلایل النّبوه ؛ تفسیرکبیر.^[۴۸]
آثاری که تاکنون اثری از آن­ها در کتابخانه‌ها یافت نشده است، کتاب­های الزّهد؛ شعارالصالحین می­باشد. هم­چنین ابوبکر احمد بن حسین بیهقی(م۴۵۸ق) نیز که ازابوسعد نقل قول­هایی مستقیم در کتاب الزهدالکبیر آورده از اثر دیگری از او به نام کتاب الفتوه یاد کرده و حدیثی را از آن کتاب نقل کرده است. از کتاب الفتوه ابوسعد نیز جز آن­چه ابوبکر بیهقی نوشته، چیزی در دست نیست.
آثاری که از او به جای مانده است، نظیر: تهذیب الاسرار؛ ‌شرف النّبی که به نام­های مختلفی از جمله شرف النّبوه؛ دلایل النّبوه؛ شرف المصطفی نیز آمده است؛ البشاره و النذاره فی تعبیر الرؤیا و المراقبه؛ ‌اللوامع؛ ‌الاشاره و العباره که با استناد به علم القلوب که به اشتباه به ابوطالب مکی منسوب گشته، شناسایی شده است، که از این اثر جز آن­چه در کتاب علم القلوب آمده نام و نسخه‌ای وجود ندارد.^[۴۹]اثری که در این نوشتار به دلیل فقدان نسخه­ آن بررسی نخواهد شد.
فصل دوم
آثار ابوسعد خرگوشی
۱-۱ البشاره و النذاره فی تعبیر الرؤیا و المراقبه
این کتاب ۵۹ باب دارد که به طرح مطالبی درباره رؤیای صادقه، رؤیاهای برخی انبیا، آداب صاحب رویا، آداب معبِّر و تعبیر رویاهای مختلف از جمله به خواب دیدن انبیاو صحابه تا خواب ملوک و صاحبان حرفه­ها، مکان ها، اشیا، جانوران، لباس­ها و…اشاره دارد که بر اساس احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اخبار صحابه و تابعین و افرادی هم­چون ابوبکر، عمر بن الخطاب، عبدالله بن عمر، مجاهد، جعفر الصادق و سعید بن المسیّب آمده و بیان می­ شود.^[۵۰]هم­چنین داستان­هایی هم از صوفبه در آن نقل شده و تعبیراتی از ابراهیم بن محمّد کرمانی^[۵۱]و تعبیراتی بر اساس قول ابن سیرین(م۱۱۰ق) و حکایت­هایی از او آمده است. از جمله این حکایت­ها، حکایت عدی بن ارطاه(۹۰آ)، رؤیای مروان بن الحکم(۹۵۱ ب)، حکایت خواب دیدن حسن بن علی عیسی بن مریم را(۱۵ب)، حکایتی از معن بن زاأده (۱۱۱آ)، رویای هارون الرشید در حرم(۹۰ب)، حکایت یزید بن الملهب در زندان حجّاج(۱۱۱آ)، رویای هشام(۱۴۳)، حکایتی از علی بن عبسی(۱۴۳ب)، خواب دیدن ابومسلم پیامبرصلی الله علیه و آله را(۱۲۷آ)، قصّه­ای از کسری انوشیروان(۱۷۵آ)، حکایتی از ابوالوفاء الفاری الهروی(۱۸ب)، حکایت سماک بن حرب(۱۳ب)، حکایت ابی الطیب الفقیر(۱۸آ)، حکایت ابی عبدالله بن الجلاء(۱۸آ) و در پایان کتاب (۲۵۷آ-۲۵۸ب) فصلی درباره رویای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دارد.
۲۴ نسخه­ خطی از این کتاب و خلاصه­ای کهن از آن موجود است. این کتاب از دو جهت مفید است: نخست این­که از متنهای قدیمی درباره تعبیر رویاست و دیگر این­که تاریخ اجتماعی و کیفیت و نوع زندگی و آداب و رسوم مردم آن زمان را نشان می­دهد. منبع اصلی ابوسعد کتاب القادری فی علم التعبیر تألیف ابوسعد دینوری است و از طریق این کتاب از دیگر منابع از جمله کتاب آرتمیدوروس که برداشتی از آن را حنین بن اسحاق انجام داده، بهره گرفته است.^[۵۲]
۲-۱ شرف الّنّبی(ص)
کتاب شرف النّبی در سیره­ی رسول اکرم صلی الله علیه و آله است که تاکنون نسخه­هایی از آن برای ما شناخته شده است. مؤلف در مقدمه­ی خود ذکری از عنوان کتاب نکرده است. مؤلفان کتاب­های ترجمه و فهرست­ها از آن با نام­های مختلفی یاد کرده ­اند، هم­چون: «کتاب دلائل النّبوه»،«شرف النّبوه»،«شرف­المصطفی»،«سیرالمصطفی»،«شرف النّبی»و«کتاب المبتدأ والمبعث». در نسخه­های عربی و فارسی موجود«شرف­المصطفی»و«شرف­النّبی» خوانده شده است. مترجم فارسی کتاب و نیز نویسنده­ی مقدمه­ی آن و هم­چنین در ترجمه­ی راوندی نام کتاب را«شرف­النّبی» و در صفحه­ی ۱۳ آن را«کتاب شرف النّبی و معجزاته» نوشته­اند. در مقدمه­ی اصل عربی مؤلف موضوع کتاب را«شرف النّبی» توصیف کرده است: «قال الاستاذ ابوسعد عبدالملک بن ابی عثمان الواعظ - سلمه الله و اتقاه- حدانی الی أن أجمع شرف النبی - صلی الله علیه و اله وسلم- حبه و الانس بذکره، لأن من أحب شیئا أکثر ذکره».(ق ۴ب). [و گویا همین، مبنایی برای نامیدن کتاب به«شرف النّبی» و«شرف المصطفی» شده است. در باب ۱۶ کتاب هم شرف­های رسول اکرم صلی الله علیه و آله را در قرآن آورده است.^[۵۳]
مؤلفان و هم­چنین خرگوشی شرف را به خصایص و فضایل تعبیر کرده ­اند. باید گفت بخش­هایی از کتاب فضایل رسول اکرم صلی الله علیه و آله و برخی از انبیا را برشمرده و نیز بخش­هایی به شمایل و دلایل نبوّت پرداخته است. می­توان گفت بخش­های مهم کتاب متشکل از خصایص، شمایل و دلایل نبوی می­باشد و این عناوین یکی از موضوع­های علم سیره به شمار می­رود.
الف) خصایص: چیزهایی که به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله اختصاص دارد.
از جمله کسانی که به خصایص پرداخته­اند ابن کثیر(۷۰۱-۷۷۴ق) است که کتاب شمایل الرسول ودلائل نبوته و فضائله و خصائصه را نوشت که در مقدّمه آن را به چهار بخش شمایل، دلائل، فضائل و خصایص تقسیم نموده است. اما از باب خصایص آن از چاپ قاهره و نسخه­ اساس چیزی در دست نیست.^[۵۴]
ب) شمائل: ذکر اوصاف خَلقی و خُلقی.
از جمله منابعی که شمایل رسول اکرم صلی الله علیه و آله را ذکر نموده ­اند می­توان به صحاح، سنن و مسانید اشاره نمود که روایاتی را در این زمینه بازگو کرده ­اند. امام ترمذی محمّد بن عیسی(۲۱۰ ـ۲۷۹ق) صاحب الجامع الصحیح که الشمائل المحمّدیه او موجود است و به چاپ رسیده و شرح­ها و حاشیه­های بسیاری برای آن نوشته شده­است.
ج) دلائل: ذکر معجزات رسول اکرم صلی الله علیه و آله.
در این منابع که شامل صحیح بخاری و صحیح مسلم و برخی از مسندها و سنن است می­توان روایاتی در باب دلایل را در آن­ها یافت.
از سده چهارم قمری به بعد تألیف در ابواب مذکور افزایش یافته و مضمون کتاب­ها کامل­تر گشتند. از این زمان به بعد اسرائیلیات وارد این کتب گشتند و در کنار روایات صحیح بسیاری از روایات ضعیف نیز با آن­ها مخلوط گشتند. این روایات باقی مانده­های عقاید اهل کتاب و نیز ساخته­ ذهن برخی قصه گویان بود.
از آنجا که روایات سیره کمتر مورد توجه فقیهان و محدثان بوده­ از گستره­ی نقد دور افتاده­است. عموم مردم آن روایات را از واعظان و مذّکِران و متصوفان می­شنیدند و چون محدِّثان و مورّخان آن­ها را نقد و بررسی نمی­کردند روایات با هم مخلوط شده و اینک کمتر کتابی در موضوع شمایل و دلایل می­توان یافت که این نقدها در آن نباشد.^[۵۵]
در کتاب اعلان بالتوبیخ آمده است که پیش از ابوسعد افرادی تألیفاتی در باب شمایل و دلایل داشته اند که در کتاب­های تاریخ و فهرست موجود بوده اما از میان رفته­اند که عبارتند از:
ابوزرعه عبیدالله بن عبدالکریم رازی(م۲۶۴ق).
ابوداوود سجستانی صاحب کتاب السنن(۲۰۲ـ۲۷۵ق).
ابراهیم بن الهیثم البلدی(م۲۷۸ق).
ابن ابی دنیا(۲۰۸ـ۲۸۱ق).
ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق الحربی(م۲۸۵ق).
ثابت بن حزم السرقسطی(م۳۱۳ق).
ابوبکر محمّد بن الحسین النقّاش(م۳۵۱ق).
ابن­الشیخ عبدالله بن محمّد بن حبّان(۲۷۴ ـ ۳۶۹ق).
ابوالقاسم سلیمان بن احمد الطبرانی(۲۶۰ـ۳۶۰ق).
۱۰٫ابن منده محمّد بن اسحاق(م۲۹۵ق).
۱۱٫ابن قتیبه عبدالله بن مسلم(۲۱۳ـ۲۷۶ق) که کتابی با عنوان«دلایل النّبوه» و«اعلام النّبوه» به ایشان نسبت داده­اند که انتسابش به او مشکوک است.

به عنوان مثال دختر نوجوانی که در یک خانه مراقبت و نگهداری گروهی، زندگی کند سرپرستان و دیگر افراد مقیم در آن خانه، جزو سیستم های فعال در زندگی او می شوند. احساساتش در مورد خودش به منزله یک نوجوان، واکنش هایش به هنجارهای اجتماعی و قضاوت های اغلب شدید و ناگوارش در مورد خودش (ستمگر درونی) ممکن است بخشی از برنامه کارش باشد که باید بدان پرداخته شود، به بیان دیگر هر مسأله ای باید در متن کنش متقابل با محیط خود دیده شود، زیرا که ممکن است بین فرد و سیستم هایی که با آن ها ارتباط دارد مانعی وجود داشته باشد که با رفع آن بهبود در کیفیت زندگی فرد ایجاد شود.
۵-۱۸-۲ انتظار Expectation
مراد از انتظار حالتی ذهنی است که از جهت گیری در طی یک فرایند زمانی سرچشمه می گیرد و شاید بتوان از لحاظ رویکردهای غیررفتارگرایانه آن را کیفیت تجربی ای توصیف کرد که به سازگاری فرد با تجربه های پیش بینی شده آینده مربوط است.
انتظار به صورت پیش بینی آگاهانه فعلی درباره رویداد آینده است، در تحلیل های اساسی جیمز آورده شده بود : «شناخت بخش دیگری از این جریان (هشیاری)، گذشته یا آینده، نزدیک یا دور، همواره با شناخت ما از وضع فعلی درآمیخته است، در تعریفی که در فرهنگ روانشناسی، به ویراستاری هـ. سی. وارن (varen)، از این اصطلاح صورت گرفته است : «نگرشی ذهنی که با تنش و خصوصیت دقت مشخص می شود» نیز این تأکید ذهنی همچنان پابرجاست. تغییر جهت به سوی عینیت را در تعریف پ. ل. هریمن (Hariman) می توان یافت : «حالتی از آمادگی یا تمایل به نشان دادن نوعی پاسخ به یک وضعیت … این اصطلاح معمولاً به حالت عاطفی آمادگی برای ابراز نوعی پاسخ معین دلالت می کند. تیچنر (teichner) (1896) انتظار را نگرشی مبتنی بر احساس های حرکتی و اندامی توصیف می کرد که معمولاً با رنگ مایه ای عاطفی ملازمه دارد». تعریفی جدیدتر همین تغییر جهت را نشان می دهد : «نگرش عصبی شدید و تا حدی عاطفی در جهت پیش گیری نشانه ای از رویدادی معین یا پیش بینی، که بر آمادگی حرکتی تأکید می کند، دورنگری یا دوراندیشی که بر جنبه فکری تأکید می ورزد.»

با تکامل نظام های رفتارگرایانه نسبتاً عینی در روانشناسی، بحث درباره این اصطلاح با دشواری بیشتری مواجه شد. ا. سی. تالمن (Talman) اظهار می دارد که «انتظار عامل شناختی ذاتی رفتار است که بر اثر محرکهایی که به طور بالفعل بروز می کنند برانگیخته می شود» با این استنباط که عامل ذاتی در متغیر دخالت می کند و پرداخت تعریف ها مستلزم شرح مجدد تمامی دستگاه است. کوشش در زمینه خودداری از پرداخت استنتاج های مربوط به فرایندها و حالتهای ذهنی، باعث شده که نظریه پردازان از رفتار تعریف هایی عملیاتی به دست دهند، از این قبیل که : «موضوع هدف، پاسخ هدف را بیدار می کند. هنگام آزمایش های متوالی متحرک های موجود در محیط بی واسطه، علامت وقوع موضوع هدف را اعلام می دارد. به تدریج که تعداد آزمایش ها افزایش یابد، محرکهایی که دورتر از موضوع هدف قرار دارند این خصوصیت اعلام وقوع موضوع هدف را کسب می کنند. سرانجام همه ابزار آزمایشی ارزش هدایت کننده را برای ارگانیسم بدست خواهد آورد. خواص هدایت کننده ای که این محرکها بدست می آورند از رابطه آنها با موضوع هدف (محرک ترغیبی) ناشی می شود. همین رابطه میان محرک ترغیبی و سایر محرکهای موجود در وضعیت آزمایش است که پیش بینی و انتظار را ایجاد می کند.»
انتظارات ارتباط مستقیمی با رضایت فرد از زندگی دارد. هر قدر تمایلات، نیازها، خواست‌ها و آرزوهای فرد در زندگی بیشتر برآورده گردد به همان میزان رضایت او از زندگی بیشتر است.
۶- ۱۸- ۲ نظریه تنهایی اجتماعی
فرایند ارتباط (Communication) یعنی رساندن پیام به شخصی دیگر و یا درک آن چه دیگری می کوشد به ما بگوید. ارتباط یک مهارت اجتماعی تلقی می شود که برای تمامی روابط انسانی از اهمیتی بنیادی برخوردار است. نمی توان با دیگران رابطه نزدیک برقرار کرده یا آن ارتباط را حفظ کرد مگر آن که درباره آن چه آنها احساس می کنند و آن چه آن ها را خوشحال یا دلخور و ناراحت می کند، چیزی دانست نمی‌توان مورد علاقه یا محبوب دیگران بود مگر آن که طرفین ارتباط هم اطلاعاتی داشته باشند.
هنگامی که روابط شخصی بسیار کم یا بسیار ناخشنود کننده باشد، احساس تنهایی پدید می‌آید. (پپلا و پرلمن^[۵۸]، ۱۹۸۲)
تنهایی اجتماعی به واسطه فقدان شبکه اجتماعی بوجود می آید. احساس های بارز در این حالت عبارتند از ملال، بی هدف بودن، یا احساس محرومیت و طردشدگی.
تنهایی عاطفی به خاطر فقدان یک دلبستگی عاطفی نزدیک و صمیمانه به وجود می آید (آر. اس. وایس، ۱۹۷۳ : ۱۸) تنهایی عاطفی را نمی توان با دوستیابی برطرف کرد بلکه باید صمیمیت عاطفی برقرار شود به عقیده نظریه پردازان خودشکوفایی و کمال، کسانی که از لحاظ روانی کارکرد خوبی دارند، صرفاً با انسان ها ارتباط برقرار نمی کنند، آن ها قادرند پیوندهای عاطفی و صمیمانه ویژه‌ای با برخی از افرادی که دوروبرشان هستند برقرار سازند. تعدادی از پژوهش ها نشان می دهد که این روابط خاص برای آن ها اهمیت نیز دارند. کلینگر (Klinge, 1977) گزارش کرد که اکثر قریب به اتفاق افراد در پاسخ به سوال «چه چیزی زندگی را ارزشمند می سازد؟» روابط صمیمی را مطرح کرده بودند.
فلندرز (Flanderz, 1976) روابط صمیمی را به عنوان رابطه ای توصیف می کند که ویژگی آن عبارت است ازتماس های غیررسمی و دائمی در طول یک دوره زمانی گسترده، همراه با خود فاش سازی دوجانبه، محبت و عطوفت، انباشت پاداش ها و احساس بی طرفی و عدالت در آن رابطه. وانگهی، هیوستن^[۵۹] و برجس^[۶۰] (۱۹۷۹) اظهار داشته اند که این روابط از ویژگی علاقمندی، عشق، اعتماد و این تصور که رابطه مورد نظر حائز اهمیت و بی همتاست، برخوردارند.
انواع تنهایی
تنهایی گذرا (Transient) : به صورت دوره های کوتاه مدت و مختصر تنهایی است، هر چند زندگی اجتماعی شخص عموماً رضایت بخش به شمار آید.
تنهایی انتقالی (Transitional): فرد در گذشته ای نه چندان دور از روابط اجتماعی خوبی برخوردار بوده است، اما اخیراً به خاطر رویداد خاصی از قبیل طلاق، مرگ عزیزان یا رفتن از کنار دوستان قدیمی احساس تنهایی می کند.
تنهایی مزمن: که به مدت یک دوره چند ساله طول می کشد و در طی آن هیچ گونه رابطه اجتماعی خشنودکننده ای وجود ندارد.
به لحاظ روانی و دستیابی به خودپنداره مثبت و واقع بینانه به نظر راجرز (۱۹۵۹) ۳ شرط رشد عبارتند از :
شرط اول گرمی و محبت یا نظر مثبت و بی قید و شرط است. هنگامی که با گرمی و محبت دیگران مواجه می شویم احساس می کنیم به عنوان یک انسان و صرفاً به خاطر آن چه هستیم پذیرفته شده ایم و احساس نمی کنیم دائماً مورد داوری و قضاوت قرار داریم. به جای آن احساس می‌کنیم که دیگران به رغم نحوه تفکر، احساس و رفتارمان به ما اهمیت می دهند. حتی اگر کسی از اعمال و رفتار ما انتقاد کند، احساس می کنیم که او هنوز برای ما ارزش قایل است.
شرط دوم همدلی نام دارد. در این وضعیت ما احساس می کنیم طرف مقابل به ما واقعاً گوش فراداده و ما را درک می کند.
شرط سوم صداقت است. هنگامی با صداقت دیگران رو به رو می شویم که متوجه شویم طرف مقابل نسبت به ما بی پرده و روراست است. (ساپینگتون، ۱۳۸۳)
۷-۱۸-۲ نظریه‌های مربوط به سلامت روان
رویکرد سیستمی
این رویکرد به انسان و رفتارهای وی به عنوان یک سیستم نگاه می‌کند که خود جنبه‌های بسیار متنوع زیستی- روانی- اجتماعی دارد و این جنبه‌های گوناگون براساس پدیده‌هایی چون تأثیر متقابل درون‌داده ها و برون‌داده‌ها از طریق فرایندهایی چون پسخوراند اطلاعات عمل می‌کند. از چنین راه‌هایی عامل زیستی بر عامل روانی اجتماعی حیات اثر می‌گذارد و متقابلاً عامل روانی- اجتماعی نیز می‌تواند این تأثیر را به عامل زیستی داشته باشد. بدین ترتیب در رویکرد سیستمی، مطالعه یک پدیده در ارتباط با پدیده‌های دیگری است که در اطراف آن وجود دارد و بر آن تأثیر می‌گذارد و از آن متأثر می‌شود. (فری‌من، ۱۹۸۴. به نقل از کافی، بوالهری، پیرونی، ۱۳۷۳ : ۲۳-۱۴) رویکرد سیستمی با نظریه کنش متقابل دارای هم‌پوشی است.
رویکرد محیط‌گرایی
اصطلاح محیط‌گرایی برای اولین بار در سال ۱۸۶۹ توسط ارنست هاکل^[۶۱] زیست‌شناس آلمانی به منظور مکالمه ارتباط موجود زنده با محیطش مطرح شد. با شناخت بیشتر تأثیر ارتباط موجود زنده و محیط، به تدریج این اصطلاح در علوم رفتاری نیز مورد استفاده قرار گرفت و به عنوان مدلی برای تبیین سلامت روانی مطرح شد. در اکولوژی انسانی، وابستگی و تأثیر و تأثر متقابل محیط و انسان موردمطالعه قرار می‌گیرد. محیط شامل محیط داخلی و خارجی است که هرگونه تغییری در آن می‌تواند متأثر از محیط (داخلی و خارجی) باشد.
اصل تطابق
اصل تطابق تعامل بین محیط و انسان را تبیین می کند. انسان به منظور حفظ ثبات سیستم، سعی می‌کند با عوامل محیطی تطابق پیدا کند. عملکرد انسان در محیط به توانایی‌های تطابقی آن‌ها و عوامل فشارهای روانی و اجتماعی (Stressor) بستگی دارد. شرایط اکولوژیکی مطلوب انسان را به طرف سلامتی یا تطابق مثبت می‌کشاند. در حالی که شرایط اکولوژیکی نامطلوب انسان را به طرف بیماری یا حالت غیرتطابقی سوق می‌دهد. با وجودی که هر فرد پاسخ‌های تطابقی خاصی در برابر استرسورها دارد با این حال درجه و تنوع استرس‌ها به کیفیت پاسخ‌های تطابقی اثر می‌گذارد. (فیورشتاین، ۱۹۸۷، همان منبع) سلامت روان به عنوان حالت رفاه کامل جسمی و روانی و اجتماعی، حالتی است که باعث احساس راحتی و آسایش فرد شده به طوری که می‌تواند در اجتماع زندگی کند و سازگاری مناسبی با خود و محیط اجتماعی داشته باشد. (محسنی، ۱۳۸۴)
گیترمن و جرمین^[۶۲] الگویی برای سنجش و برنامه‌ریزی مداخله که بر نظریه‌های بوم‌شناختی مبتنی است ساخته‌اند.تأکید آنان بر کاربرد فهم کارکردهایی است که تعامل بین محیط و شخص در نظام بوم‌شناختی به آن کمک می‌کند تا هر آن چه به منزله مشکل درزندگی تشخیص داده شده مورد ارزیابی قرار گیرد، مواردی نظیر :
مشکلات و نیازهای انتقالی
مشکلات و نیازهای محیطی
مشکلات بین‌شخصی غیرانطباقی در گروه‌ها و خانواده‌ها
بنابراین دور شدن از آسیب‌شناسی فردی به منزله تبیین برای کنش‌گذاری‌های غیرانطباقی و ناسازگارانه خواهد بود.
یک نظام معمولاً یک کل تعریف شده است، واحدی که مرکب از مردم و تعاملاتشان است و روابط آن‌ها را نیز دربرمی‌گیرد. هر شخص در این نظام حداقل به شیوه کم و بیش ثابتی و در دوره زمانی و فضایی خاص با دیگران ارتباط برقرار می‌کند. نظریه نظام ها نوعی چارچوب مفهومی را ارائه می‌دهد که از طریق تغییر توجه از شخص یا محیط به مشکلات مربوط به فرایند تعامل، از هدف مددکاری اجتماعی حمایت می‌کند. در نظریه نظام‌ها فرض بر این است که مداخله ای که در هر جای نظام تأثیر می‌گذارد، سبب تغییر در کل نظام می‌شود و به کل نظام تأثیر می‌گذارد. (Perlman, 1962)
۸-۱۸-۲- چند دیدگاه نظری در مورد نوجوانی
نظریه های سالیوان^[۶۳] و اریکسون^[۶۴] را می توان جزء نظریه های روانی- اجتماعی قرار داد. هر دو نظریه پرداز بر اهمیت محیط اجتماعی در رشد تأکید دارند. سالیوان بر اهمیتت روابط متقابل در رشد شخصیت تأکید می ورزد و اریکسون نوجوانی را به صورت دوره ای مهم برای دستیابی به یک هویت پایدار می بیند. طبق نظریه اریکسون، نوجوانان در این مورد که چه کسی هستند، اطمینان زیادی ندارند، بنابراین مضطربانه تمایل به همانندسازی با افراد و گروه ها پیدا می کنند. نوجوانان نیاز دارند تا با دیگران رابطه عاطفی و صمیمانه برقرار کنند. برای برقراری این رابطه موفقیت آمیز، جوان باید تعارض مرحله نوجوانی را به گونه ای موفق رفع کرده و به کسب هویت دست یابد، احساس انزوا، که ترس از نزدیکی با دیگران به وجود می آید، نوجوان را وامی دارد تا از دیگران کناره گیری کند. (بیابانگرد، ۱۳۷۶)
آلبرت بندورا^[۶۵] به عنوان یک رفتارگرای شناختی مدعی است که رفتار اجتماعی انسان تحت تأثیر اصول یادگیری است که در طول زندگی تغییر نمی یابد. او با مطرح کردن نظریه یادگیری اجتماعی، اهمیت زیادی برای نقش الگوهای اجتماعی در فرایند اجتماعی شدن قائل شد. به نظر او، والدین، همسالان، معلمان، مربیان و هنرپیشه های تلویزیونی، مهمترین الگویی هستند که بر نوجوانان تأثیر می گذارند. بندورا این نوع یادگیری را که در آن ما از طریق مشاهده اعمال دیگران و پیامدهای آن مطلب می آموزیم- یادگیری مشاهده ای^[۶۶] (یا الگوپذیری یا تقلید) نامیده است.
یادگیری مشاهده ای فرایندی است که در نتیجه آن، یک مشاهده گر (یک کودک، یک نوجوان یا حتی یک بزرگسال) یک الگو را (شخص دیگری که رفتارهای خاصی را انجام می دهد) مشاهده می کند و می آموزد تا اعمالی را که مشاهده کرده است، انجام دهد. به تدریج که کودکان، بزرگ می شوند، والدین، مربیان، اقوام و دیگر اشخاصی که برای آن ها مهم هستند، نقش الگو را بازی می کنند. پژوهش ها نشان داده است الگوها در آموزش پرخاشگری به کودکان و نوجوانان (و حتی بزرگسالان) نقش مهمی را ایفا می کنند.
فرایند الگوپذیری، پیوسته صورت می گیرد. رفتار انسان همیشه متأثر از یادگیری اجتماعی گذشته و شرایط محیط کنونی وی است. برای نوجوانان تجربیات گذشته شامل شیوه های رفتار والدین، تجربیات آموزشگاهی در کودکی و همسالان می باشد. شرایط کنونی، مشتمل است بر تعامل بین والدین و نوجوان، تعامل با همسالان و تجربیات آموزشگاهی جاری. زمانی که تحول مهمی در انتظارات نقش اجتماعی پدید می آید، پیش بینی می شود رفتارها هم تغییر کند. در نوجوانی نقش تحولات بین نوجوانان و والدین، نوجوانان و همسالان و نوجوانان و موسسه های آموزشی مشاهده می‌شود. (بیابانگرد، ۱۳۷۶ : ۳۱)
آلبرت بندورا (۱۹۷۷) بیان داشت که فعالیت‌های روانی انسان ناشی از ارتباط مستمر، مداوم و متقابل بین عوامل محیطی، واکنش‌های رفتاری و خصوصیات شناختی است. (شاملو، ۱۳۷۷ : ۹۱)
در نظریه بندورا، یادگیری از طریق مشاهده، تقلید و الگوبرداری صورت می‌گیرد. به نظر او الگوهای مورد مشاهده و تقلید براساس اطلاعاتی که به ما می‌دهد، بر ما تأثیر می‌گذارد. تقویت‌های بیرونی معمولاً دو عمل انجام می‌دهند : نخست به فرد اطلاعات می‌دهد و دیگر این که او را به سوی یک هدف با ارزش می‌کشانند. علاوه بر این بندورا از تقویت غیرمستقیم صحبت می‌کند که عبارت است از : مشاهده تقویت دیگران و در نتیجه تقویت خود. او معتقد است که نوجوانان الگوهای مطلوب و نامطلوب بیشماری را فرامی‌گیرند. در عین حال بندورا با توصیف مفهوم جبرگرایی تقابلی، معتقد است رشد فرد یعنی یادگیری شناختی اجتماعی او که ناشی از تعامل میان شخص، رفتار و محیط است.
نظریه یادگیری اجتماعی، رشد اجتماعی را از یک سو به محیط فیزیکی، خانواده و گروه همسالان و سایر تأثیرات اجتماعی مربوط می‌داند. (اخوان، ۱۳۸۳)
نظریه دیگری که می توان مطرح نمود. نظریه شناختی- رشدی پیاژه می باشد. ژان پیاژه (۱۹۸۰- ۱۹۹۶) بر رشد شناختی (تفکر و استدلال) تأکید دارد. نظریه پردازان شناختی معتقد هستند که «تغییرات مهمی در هنگام نوجوانی، در ماهیت تفکر روی می دهد و جنبه های بسیاری از شخصیت، نظیر هویت و باورهای اخلاقی، نیز تحت تأثیر فرایندهای شناختی قرار می گیرد. پیاژه تعامل بین فرد و محیط فیزیکی را در رشد تفکر فرد حائز اهمیت می داند. طبق نظریه پیاژه همان طور که افراد بالغ می شوند، تفکر پیچیده تر می شود. او معتقد است در حدود سن ۱۱ سالگی تفکر کودکان از سطح عملیاتی وارد سطح انتزاعی یا صوری می شود. تفکر انتزاعی نه فقط از این نظر مهم است که به نوجوان انعطاف پذیری و مهارت ذهنی بیشتری می دهد بلکه از این نظر نیز حائز اهمیت است که به رشد عاطفی و اجتماعی نوجوان، رشد هویت، روابط با والدین، بزرگترها و همسالان، باورهای مذهبی، اخلاقی و سیاسی و رفتار جنسی تأثیر می گذارد. (بیابانگرد، ۱۳۷۶ : ۳۳)
۹-۱۸-۲ نظریات نقش
از نظر پارسونز اجتماعی شدن شامل شیوه‌ها و روش‌هایی است که هنجارها^[۶۷] و ارزش‌ها^[۶۸]ی یک نظام به کنشگران منتقل می‌شود و مهارت‌های لازم برای ایفای نقش اجتماعی^[۶۹] از نظر پارسونز عبارت است از مجموعه انتظارات رفتاری مبتنی بر هنجار که توسط محیط اجتماعی به فردی که دارای یک موقعیت معین است القا می‌شود (روزن بام، ۱۳۷۶: ۸۳)
به این ترتیب فرد خواهد دانست که با ارجاع به ارزشهای خاص منسوب به نقش چه فعالیت‌هایی مورد انتظار و توجه است. از بحث ارزشها می توان به اهمیت اجتماعی شدن در نظر بسیاری از کارکردگرایان پی برد. مرجع اجتماعی شدن، القای ارزش‌ها و مهارت‌ها^[۷۰] است به نحوی که به هرکسی که نقشی را ایفا می‌کند نسبت به چگونگی رفتار و انتظاری که از دیگران دارد، آگاهی کافی داشته باشد. بنابراین در ارتباط با نقش از نظر پارسونز دو نکته اساسی وجود دارد :
فرد بداند که دیگران از او انتظار چه رفتاری را دارند و بداند که چگونه باید رفتار کند.
فرد از دیگران انتظار چه نوع رفتاری را دارد
پارسونز کانون مرکزی در فرایند اجتماعی شدن را درونی کردن فرهنگ جامعه در فرد می داند.
نظریه چارلز هورتن کولی
نظریات کولی درباره دو مفهوم اساسی گروه‌های نخستین^[۷۱] و خودآیینه‌سازان^[۷۲] به مبحث اجتماعی کردن ارتباط پیدا می‌کند. اکنون این دو مفهوم شرح داده می شود :
گروه‌های نخستین : نظیر خانواده و گروه های همبازی که روابط صمیمانه، چهره‌ به چهره و نزدیک و احساسی در آنها جاری است. این گروه‌ها در تشکیل ماهیت اجتماعی و آرمان‌های افراد نقش بنیادی دارند. در همین گروه‌های نخستین است که ماهیت انسانی پدید می‌آید. شخص می‌تواند این ماهیت را جز از طریق همیاری با دیگران به دست آورد و انزوا آن را به تباهی می کشد.
خود آیینه سازان : کولی، خود^[۷۳] را محصول کنش متقابل اجتماعی ما با دیگران دانسته و آن را خود آئینه‌ای می‌نامد. از نظر او جریان تکامل خودآگاهی^[۷۴] که انسان از آن طریق نسبت به خود شناخت کسب می‌کند سه مرحله یا عنصر دارد :
الف) ظاهر ما برای دیگران چگونه نمایان می‌شود؟
ب) دیگران، حضور و ظاهر خود را چگونه مورد ارزیابی و یا قضاوت قرار می‌دهند؟
ج) احساس ما از خودمان چگونه است؟
از نظر کولی خودآئینه‌ای همچنین برای تمایز بین خویشتن‌شناسی و مفهوم خود به کار می‌رود :
خویشتن‌شناسی : تصویر ذهنی است که ما از خود داریم این تصویر موقتی بوده و از یک زمینه فرهنگی به زمینه دیگر تغییر می‌کند و در واقع انعکاسی از پاسخ‌های دیگران نسبت به خود اسـت. از نظر وی طبیعت انسانی و اجتماعی تنها بر اثر ارتباط و تماس مستمر با دیگران بوجود می‌آید. (فخری، ۱۳۷۵ : ۱۳)