امنیت، قانون و حفظ حقوق افراد و منافع آنها
پایداری از طریق خود اتکایی
به فعالیت درآوردن استعدادها، تعهد و تداوم آن در مجریان (همان : ۷۸).
بنابراین مهم‌ترین هدف توسعه پایدار روستایی قابل زیست کردن عرصه‌های زندگی برای نسل‌های فعلی و آینده با تاکید خاص بر بهبود وتوسعه مداوم روابط انسانی- محیطی می باشد. درصورت پذیرش چنین برداشتی نمی تواند توسعه پایدار روستایی را درافزایش‌های کمی درآمد،تولید و یا برخورداری از واحدهای خدماتی خلاصه نمود (سعیدی،۱۳۸۱:۱۹). نظریه توسعه روستایی خود پس از میانه قرن بیستم از سه بدنه فکری اصلی، یعنی مدل جمعیت و تکنولوژی، توسعه کشاورزی و نظریه‌های اقتصاد سیاسی عبور کرده است (Ellis , 2000).

در مقوله رویکرد معیشت پایدار، یکی از تعاریفی که فراوان به آن استناد می شود، متعلق به چکبرز و کانوی است که بیان می­ کنند : “معیشت، از قابلیت‌ها، دارایی‌ها (انبارها، منابع و حق دسترسی به منابع) و فعالیت‌ها (شغل‌ها)ی لازم برای گذران معاش تشکیل شده است. معیشت هنگامی پایدار است که بتواند با فشار و شوک‌ها سازگار شود و بهبود یابد، قابلیت‌ها و دارایی‌های خود را تقویت یا حفظ کند و فرصت‌های معیشت پایدار را برای نسل بعد نیز فراهم آورد و دیگر اینکه منافع خالصی را برای معیشت دیگران در سطوح محلی یا ملی و در کوتاه مدت یا بلند مدت ایجاد کند” (Chambers & Conway , 1992:6).
پایداری به معنای ایجاد جامعه ای اجتماعی – اقتصادی، فرهنگی و توجه بلند مدت به مسائل زیست محیطی است، حال آن که مدیریت زنجیره تأمین تمامی جنبه‌های چرخه محصول مثل مواد خام، پردازش، ساخت و تولید، توزیع، خرده فروشی، استفاده مشتری را پوشش می دهد. هنگامی که بنگاه، بخشی از زنجیره تأمین است درمی یابد که پایداری بلندمدت تنها مربوط به یک بنگاه نبوده، بلکه کل زنجیره تأمین، چه از پایین به بالا و چه از بالا به پایین را در بر میگیرد (Hervani & et al , 2005:331).
۲-۷ جامعه محلی
باید گفت که تأثیرات گردشگری صرفاً تاثیرات مثبتی نیستند، بلکه عدم نظارت بر چگونگی استفاده از محیط‌های گردشگر پذیر می تواند آنها را تخریب کند و یا باعث رکود در بعضی از بخش‌های اقتصادی شود. اما برخی از کشورهای جهان، همگام با برنامه ریزی برای توسعه گردشگری و در نهایت توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، به بعد پایداری آن نیز توجه دارند و سیاست توسعه پایدار گردشگری را در پیش می گیرند. با رواج مباحث مربوط به توسعه پایدار و به ویژه پس از سال ۱۹۶۸ که گزارش باشگاه رم منتشر شد، به پایداری محیطی بیش از گذشته توجه می شود و درواقع کلید توسعه پایدار نیز در حفظ و حراست توان‌های محیطی و منابع و سرمایه به شمار می آید. گزارش رم حاصل بررسی پنج مؤلفه جمعیت، تولید خوراک، آلودگی محیط، مصرف منابع تجدید ناپذیر، و فرایند صنعتی شدن در سطح جهان بود (Lordkipanidze & etd , 2005:790). هدف از این گزارش، آگاه ساختن افکار جهانیان از کاهش منابع تجدیدپذیر و افزایش جمعیت جهان بوده است (Molera & Albaladejo , 2005:760) در گردشگری پایدار، توجه به نیازهای جامعه میزبان اهمیت فراوانی دارد و به هنگام برنامه ریزی و در فرایند مدیریت، به این نیازها توجه زیادی می شود، به ویژه در چنین صنعتی به این مسئله توجه می شود که مبادا این موضوع بر ساختار فرهنگی و اجتماعی جامعه میزبان، تأثیرات ویرانگر یا منفی بگذارد(Chiang,2008:288).
مردم محلی و آن‌ها که می خواهند سهمی در جریان گردشگری روستا داشته باشند.در حالت تخصصی آموزش به گروه‌های خاص مثل اقامتگاه‌های روستایی و راهنمایان محلی و غیره می تواند بسیار مفید باشد. گردشگران که خود نیاز به آموزش ویژه در حوزه‌های ضوابط رفتاری دارند به روش‌های مختلف آموزش می بینند. به عنوان مثال امکان آموزش مستقیم به همه گردشگران یا به عبارت بهتر به عامه مردم نیست. در این حالت بهترین شیوه استفاده از ابزار رسانه‌های جمعی مثل صدا و سیما و سایر رسانه‌هاست.
معیشت پایدار از سوی موسسه محیط زیست استکهلم به شرح زیر تعریف شده است : “ایجاد شرایطی که حامی توسعه پایدار در سیستم‌های انسانی، طبیعی و اقتصادی بوده و در عین حال از منابع و فرصت‌های نسل آتی حفاظت نموده و امکانات لازم برای تامین غذا، سرپناه و وعی زندگی مقبول را توسط خود افراد فراهم آورد". موسسه بین المللی توسعه پایدار در تعریف دیگری می گوید : “معیشت پایدار در واقع امکانات و ظرفیت‌های مردم را در جهت ایجاد و حفظ شیوه‌های مناسب زندگی به کار گرفته و ضمن تضمین رفاه آنها، نسل‌های آینده را نیز مورد ملاخظه قرار می دهد.این امکانات مشروط به وجود و در دسترس بودن گزینه‌های اکولوژیکی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بوده و مبتنی بر مساوات، مالکیت منابع و نظام تصمیم سازی مشارکتی می باشد. در هر حال معیشت پایدار باید فراتر از تامین نیازهای فوق الذکر معنی شده و به کسب عدالت و برابری در زندگی منتهی شود (Anonymous , 2001). امروزه سیستم‌های سنتی حاکم در معیشت در حال اغتشاش و بهم ریختگی هستند و جوامع محلی مورد اغماض واقع می شوند. نمونه‌های درست و قدرتمند از توسعه پایدار در صورتی محقق می شوند که ارزش‌های واقعی جوامع و مردم مورد احترام قرار گیرد. به علاوه دانش بومی این مردم در مدیریت منابع طبیعی اطراف آنها و شیوه زندگی آنان باید مهم تلقی شوند. مهیشت پایدار در واقع الگوهایی از واکنش‌های بومی و مردم محلی نسبت به مشکلات و فرصت‌های محلی آنهاست و باید توسط خودشان توسعه و تنظیم گردد. معیشت پایدار را نمی توان از بالا، برنامه ریزی، هدایت و کنترل نمود، بلکه باید صرفا حمایت و تقویت کرد.نقش واقعی و مطلوب دولتها و سازمان‌های غیردولتی، ایجاد زمینه‌های حمایتی و تسهیلگری برای جوامع محلی است تا خودشان فرایندهای توانمندسازی در راستای معیشت پایدار را طی نمایند (Farvar , 2000).
۲-۷-۱ بوم گردی
بوم گردی یکی از مهمترین فعالیتهای اقتصادی در نقاط مختلف جهان می باشد.این رشته از گردشگری فرصت بسیار مناسبی در اختیار بازدیدکنندگان قرار می دهد تا نسبت به اهمیت حفظ فرهنگ‌ها و چگونگی محافظت از فرهنگهای محلی و بومی و طبیعت آگاه شوند. این شرایط برای جوامع محلی و روستاها و نواحی دوردست طبیعی درآمد خوبی ایجاد می کند.شهرت بوم گردی در این است که ابزار مناسبی برای محافظت از نواحی محسوب می شود.اجرا و توسعه بوم گردی نتایجی را به دنبال دارد:اهمیت نواحی حفاظت شده و اکوسیستم‌ها را افزایش داده و ارزش اقتصادی آنها را بالا می برد-برای نواحی حفاظت شده درآمد مستقیم ایجاد می کند-منجر به ایجاد تشکیلات منسجم برای پایش از نواحی محافظت شده در سطح جوامع محلی،ملی و بین المللی می شود- باعث ارتقاء فرهنگ استفاده پایدار از منابع طبیعی شده و منجر به کاهش تهدیدات جوامع زیستی می شود.این نواحی قابلیت بالایی برای تحقق سودبخشی بوم گردی به افراد محلی دارد.درحالی که در نواحی با بازدیدکنندگان کمتر این قابلیت وجود ندارد. در دیگر اشکال توریسم عوامل مهم دیگری نقش دارد.فرایند برنامه ریزی بوم گردی شاخص بسیار مهمی برای این قابلیت‌های بوم گردی و استراتژی بسیار قوی برای محافظت از نواحی می باشد.بوم گردی،مفهوم نسبتاً جدیدی است که هنوز هم اغلب، درست درک نشده و صحیح به کارنمی رود.واژه بوم گردی یا اکو توریسم،نخستین بار در دهه ۱۹۸۰ به کار رفت واین تعریف جامع،معتبر وکوتاه تقریباً توسط همگان پذیرفته شده و نخستین بار در دهه ۱۹۸۰ وارد ادبیات توریسم شد.اولین تعریف جامع،کوتاه و معتبر توسط انجمن بین الملل بوم گردی در سال ۱۹۹۰ ارائه شد:سفر مسئولانه به مناطق طبیعی به منظور حفظ محیط زیست و بهبود اوضاع اقتصادی جوامع محلی.همزمان با کسب آگاهی و تجربه بیشتر،نیاز به یک تعریف جامع و کامل نیز افزایش یافت.جدیدترین و کاملترین تعریف توسط Marth Honey 1999 ارائه شد:بوم گردی،سفر به مناطق حساس،بکر،سالم و معمولاً حفاظت شده می باشد.بوم گردی برای گردشگر،یک سفرآموزنده می باشد،که درآمد آن صرف حفاظت محل شده و مستقیماً در رشد وتوسعه اقتصادی و تقویت سیاسی جوامع محلی تأثیر گذاشته و موجب تکریم فرهنگهای گوناگون و حقوق بشر می گردد.بر اساس موافقت سازمانهای مرتبط با بوم گردی (سازمانهای فعال در زمینه حفظ طبیعت)تعریف ارائه شده در سال ۱۹۹۶ توسط اتحادیه حفاظت از زمین پذیرفته شده است.
تعریف بوم گردی: بوم گردی سفری مسئولانه و بازدید از مناطق طبیعی به منظور برخورداری و احترام به طبیعت با هر گونه ویژگی تاریخی و یا فرهنگی جدید مربوط به آن که به حفظ منطقه کمک کرده و کمترین تأثیر منفی را داشته و از لحاظ اجتماعی- اقتصادی،برای ساکنین منطقه سودآور باشد.حفاظت از محیط زیست،بوم گردی را به یک نوع از گردشگری تبدیل کرده که از مشارکت کنندگان می خواهد تا حد امکان با در نظر داشتن اهداف حفاظتی،به مدیریت مناطق حفاظت شده توجه کنند.بوم گردی بهترین روشی است که می تواند برای منطقه و ساکنین آن مفید بوده و منجر به حفاظت از طبیعت شود.استفاده از منابع طبیعی به عنوان جاذبه‌های گردشگری و بدون آسیب رساندن به آن،مقوله ای ایده آل در راستای توسعه پایدار است. بوم گردی باعث شد که به اهداف حفاظت از محیط،درآمدزایی جوامع محلی وایجاد یک تجارت جدید،توجه شود.همکاری و روابط میان حفاظت کنندگان،جوامع و گردانندگان تور،همیشه بی دردسر نبوده است.البته، عملکرد بوم گردی موجب شده تا گروه‌های زیادی با هم همکاری کنند.بوم گردی به مثابه عرصه ای مشترک برای خلق تشریک مساعی و هدایت مشترک مسیر گردشگرانی که قصد کسب تجربه و یادگیری درباره مناطق طبیعی و فرهنگهای مختلف دارند،عمل می نماید.شرایط ویژه،منجر به گرایش جدیدی در بوم گردی شده است.به منظور حفاظت از محیط،مدیران مناطق حفاظت شده در اثنای کار مجبور به ارائه راهکارهای جدید حفاظتی هستند که از نظر عملی فعالیتهای حفاظتی را با رشد اقتصادی درآمیزند.چرا که این نکته کاملاً مشهود است که رویکردهای سنتی مبتنی بر حفاظت شدید،دیگر پاسخگو نبوده و نیاز به شیوه‌های نوینی جهت دستیابی به اهداف می باشد.در طی سال‌ها حفاظت کنندگان محیط‌های طبیعی،مناطق حفاظت شده را با همکاری وهماهنگی کمتربا ساکنان محلی یا ساکنین اطراف این مناطق،مدیریت کرده اند.در سالهای اخیر و در بسیاری از کشورها به ویژه در مناطق در حال توسعه این شیوه شدیداً تغییر یافته ورویکردهای مربوط به حفاظت را تحت تأثیر قرار داده است.طی دو دهه گذشته با وجود رکود اقتصادی بسیاری از کشورهای در حال توسعه،افزایش جمعیت را تجربه کردند.این کشورها جهت تأمین نیازهای اقتصادی روزمره و پرداخت بدهی‌های خارجی خود اغلب مجبور به نابود کردن مداوم منابع طبیعی شدند. چنین فعالیتی منجر به رقابت و درگیری افراد زیادی در بهره برداری از منابع طبیعی،شده است.لذا افراد زیادی که زندگی و درآمدشان وابسته و متکی به منابع طبیعی مناطق حفاظت شده بود،نابود شده و بسیاری از مشاغل درآمدزای متکی به آن از بین رفتند.در اغلب کشورها،مناطق حفاظت شده،آخرین قطعه زمین‌های مهمی هستند که هنوز ذخایر قابل توجهی از گونه‌های گیاهی وجانوری،آب و هوای پاک و سایر خدمات اکولوژیکی را دارا هستند؛ضمن اینکه مناطق حفاظت شده،روز به روز برای کشاورزان معدن کاران،چوب برها و سایر کسانی که برای بقاء تلاش می کنند،جاذبه بیشتری پیدا می کند.توسعه اقتصادی،این مناطق را تحت تأثیر قرار داده و اوضاع رادر این مناطق هم در مقیاس محلی یا کشوری و هم در مقیاس جهانی ارتقاء داده است.بنابراین بوم گردی،به طور بالقوه می تواند ملاحظات حفاظتی و اقتصادی را با هم درآمیزد.به دلیل همین رقابت بر سر منابع،حفاظت کنندگان متوجه شدند که شرایط و اوضاع اقتصادی جوامع محلی باید به طور توأم و در کنار هم برای راهکارهای حفاظتی در نظر گرفته شود.در اغلب موارد ساکنین محلی برای حفظ و مدیریت منابع طبیعی پایدار به انگیزه‌های مالی نیاز دارند.شرایط اقتصادی و سیاسی اغلب باعث محدودیت انتخاب و افزایش اتکاء افراد محلی به مناطق طبیعی می شود. افزایش تقاضای گردشگری طبیعی موجب شده که مدیران مناطق حفاظت شده به توریسم مبتنی برحفاظت یا توریسمی که بر اساس حفاظت از محیط صورت می گیرد،بیشر توجه نماید.مسافرین یا گردشگران،نیروهایی هستند که بوم گردی را به سمت تکامل و رشد سوق می دهند.بر اساس آمار ارائه شده سازمان توریسم جهانی،در سال ۲۰۰۱ توریسم در سراسر دنیا تقریباً ۴/۷ درصد نسبت به سال ۲۰۰۰ افزایش داشته است که بیشترین رشد را در یک دهه گذشته نشان می دهد و نسبت به سال ۱۹۹۹ تقریباً دو برابر شده است.در سال ۲۰۰۰ بیش از ۶۹۸ میلیون نفر به کشورهای مختلف سفر کردند و درآمدی بالغ بر ۴۷۶ میلیارد دلار امریکا ایجاد کرده است،که در سال ۲۰۰۰ نسبت به سال گذشته ۵/۴ درصد رشد داشته است.صنعت گردشگری و مسافرت حدوداً ۲۰۰ میلیون شغل در سراسر دنیا ایجاد کرده است.به طور متوسط از هر ۴/۱۲ شغل یک شغل متعلق به این صنعت است.تغییر سلیقه توریست‌ها موجب شده است که صنعت توریسم،رویکرد مسافرت به مکانهای سرسبز را در پیش بگیرد و این عامل باعث ترغیب و رشد بوم گردی شده است.گردشگران به دنبال مکانها و بازارهای جدید تجاری و به دنبال فرصتی هستند تا از این راه به مدیریت منابع طبیعی کمک کنند.بسیاری از شرکتهای مسافرتی با شرایط تغییریافته بازار توریسم هماهنگ شده و بعضی از شرکتها تورهای ساحلی را کاهش داده و بیشتر به دنبال سفر به نقاط بکر و دست نخورده هستند.شرکتهای جدید نیز سعی دارند سفر به مناطق طبیعی را برنامه ریزی کنند.تقاضای مردم جهت سفر و بازدید به مناطق طبیعی منجر به تغییر رویکرد درصنعت توریسم شده است.از واژه بوم گردی،برداشت منطقی صورت نگرفته است و اگر بخواهیم درک درستی از آن داشته باشیم،در واقع بوم گردی راهکار حفاظتی مهمی برای دستیابی به توسعه پایدار است(توسعه پایدار=توسعه ای که نیازهای فعلی بشر را با در نظر گرفتن نیاز نسلهای آینده و بدون کاهش توانایی تولید آینده برآورد نماید).بسیاری از کلمات و اصطلاحات مرتبط با بوم گردی بعضاً به طور اشتباه به جای بوم گردی به کار برده می شود از جمله:گردشگری طبیعی- گردشگری طبیعی پایدار- گردش علمی یا گردش‌های تحقیقاتی- گردشگری‌های میراث فرهنگی و قومی- گردشگری پایدار سبز.
در تعریف بوم گردی،اهداف حفظ محیط زیست کاملاً لحاظ شده است.ضمن اینکه در نظرگرفتن مشارکت جوامع محلی و توسعه اقتصادی می تواند برای توسعه مهم بوده و مشارکین می توانند مجری طرح و برنامه بوم گردی باشند.راه های زیادی وجود دارد که می توان از آن برای حفاظت از محیط زیست استفاده نمود، ازجمله:اول اینکه:بوم گردی می ­تواند برای مناطق تحت حفاظت منبع درآمد خوبی باشد.دوم اینکه:بوم گردی می تواند در جوامع محلی و نواحی حفاظت شده پیرامون آن اشتغال زایی نموده و در این نواحی انگیزه اقتصادی ایجاد کند.سوم اینکه:بوم گردی می­توانداز نظرزیست محیطی بازدیدکنندگان را آموزش دهد.چهارم اینکه:بوم گردی می تواند دلیلی برای حفاظت محیط زیست بوده و منطقه حفاظت شده بیشتر تحت حمایت قرار گیرد.به طور کلی هدف برنامه‌های بوم گردی محدود نمودن و به حداقل رساندن تأثیرات منفی گردشگری طبیعی است.در بوم گردی معیارهایی وجود دارند که باید در نظر گرفته شوند.این معیارها در واقع خط مشی‌هایی هستند که بر اساس آنها می خواهیم بدانیم آیا گردشگری طبیعی را می توان معادل بوم گردی در نظر گرفت یا خیر،البته قضاوت در مورد اینکه گردشگری طبیعی،بوم گردی محسوب می شود یا خیر،کار آسانی نیست.طراحان محیط زیست و مدیران اجرایی زمانی می توانند به اهداف بلند مدت خود برسند که برای اجرایی کردن تمامی معیارهای بوم گردی تلاش و به معنای واقعی،آن را رعایت نمایند.البته باید گفت برای اجرایی کردن تمامی این معیارها در شرایط فعلی مشکلاتی وجود دارد.عملاً اجرای خط مشی‌های بوم گردی کار بسیار پیچیده و مشکلی است.اگر این کاربه خوبی انجام شود،فواید برگشتی آن بسیار شگفت انگیز خواهد بود.معیارهای بوم گردی هر مکان خاصی را باید در همان مکان جستجو کرد و به همین منظورباید شرایط خاص منطقه واهدافی را که برای حفاظت از آن محیط داریم در نظر بگیریم و سپس گردشگری را انجام داده و آنگاه بوم گردی نامگذاری کنیم.از آنجا که مدیران و طراحان بوم گردی به دنبال تأثیرات گردشگری عملی از بالقوه به بالفعل هستند،باید نقش و اهداف نواحی حفاظت شده و تأثیرات منفی گردشگری را مد نظر داشته باشند،چون از نظر حفاظتی بسیار مهم است.گردشگری ممکن است موجب لگدمال شدن و از بین رفتن کامل پوشش گیاهی یک منطقه شود،به همین دلیل جهت حفاظت،نیاز به محیط بانان بیشتری می باشد.به کارگیری تعداد بیشتری از محیط بان باید با رویکرد حفاظت از کل منطقه انجام گیرد نه اینکه فقط از پوشش گیاهی منطقه حفاظت کنند.نتیجه اینکه بوم گردی بر اساس شرایط هر منطقه حفاظت شده تعریف می شود.مناطق حفاظت شده خصوصی ومحیط‌های بیولوژیکی بین المللی اصولاً جزو واحدهای حفاظتی در نظر گرفته می شوند و بهترین مناطق برای ایجاد بوم گردی هستند.ساختارهای مدیریتی و قانونی این مناطق توانایی دستیابی به فواید و به حداقل رساندن هزینه بوم گردی را دارند (http://khublink.ir).
۲-۷-۲ بوم گردی روستایی
گرچه تامین زیرساخت‌های لازم نظیر هتل‌هایی با امکاناتی در مقیاس استاندارد جهانی برای توسعه گردشگری امری ضروری است، اما به نظر می رسد نتیجه فراهم کردن این امکانات نیز نمی تواند حتما به جذب گردشگر بیشتر منجر شود. انجام مطالعات دقیق و کارشناسانه در خصوص مزیت‌های موجود در استان‌های مختلف و شناسایی و استفاده بجا از آنها راه درست در شکوفا کردن صنعت گردشگری در کشور است و بر این اساس زیرساخت‌هایی مناسب با آداب و سنن و اقلیم هر منطقه از دیگر ضروریات محسوب می شود. پیش از هر اقدام، به دست آوردن آگاهی و درک صحیح از اینکه چه کار می خواهیم بکنیم و شرایط منطقه ای که می خواهیم گردشگری را در آن فعال کنیم، چیست؟ ضروری است و به همین منظور تدوین طرح جامع گردشگری متناسب با مزیت‌ها، شرایط، آداب و سنن و اقلیم هر استان نخستین گام خواهد بود. در بسیاری از کشورها که پیشرفت قابل ملاحظه ای در زمینه جذب گردشگر داشته اند، روستاها محور اصلی برای توسعه صنعت گردشگری بوده است. تجربیات این کشورها نشان داده که گردشگران تنها به دنبال هتل‌ها و اماکن اقامتی لوکس در شهرها نبوده و روستاها را به عنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگری خود در نظر می گیرند. بهره مندی از طبیعت، وجود آداب و رسوم و سنن تمدنی، استفاده از مواد غذایی سالم و هوای پاک از مزیت‌های روستاها است که در روستاهای استان مازندران این مزیت‌ها به طور ویژه دیده می شود. گسترش بوم گردی در روستاهای سرسبز و زیبای استان مازندران در صورت تدوین طرح جامع و چشم انداز مناسب برای آنها می تواند به عنوان یکی از ظرفیت‌های اصلی و جذاب برای جذب گردشگر از داخل و خارج کشور محسوب شود. علاوه بر این با شناسایی روستاهایی که از آب و هوای کوهستانی و بسیار مطبوع بهره مند هستند و ایجاد زیرساخت‌های مناسب می توان با تبدیل آنها به دهکده‌های سلامت، بخش قابل توجهی از گردشگران سلامت را نیز جذب کرد. (http://seeiran.ir).
سازمان جهانی جهانگردی UNWTO همه ساله با یک شعار ویژه به استقبال روز جهانی جهانگردی می‌رود و تمام کشورهای عضو این سازمان تمرکز خود برای اجرای مراسم ویژه چنین روزی را با محوریت این شعار همراه می‌کنند. از سوی دیگر در طول یک‌سالی که پیش روی سازمان‌ها و وزارتخانه‌های گردشگری در کشورهای مختلف قرار می‌گیرد، موضوع طرح شده محور اصلی فعالیت آنها خواهد شد مدیریت بومگردی با مردم محلی، معمولا دو نمونه سیستم گردشگری بر اساس بوم‌گردی وجود دارد. در مدل اول سرمایه‌گذاران خصوصی، دولت، سازمان‌های مردم نهاد و… وارد این حوزه می‌شوند و در مدل دوم جامعه بومی، ‌مدیریت گردشگری منطقه خود را به دست می‌گیرد. در ایران ما فکر می‌کنیم جامعه بومی ‌آگاهی لازم را ندارد و باید از بیرون مدیریت شوند؛ این در حالی است که جامعه بومی می‌تواند گردشگری منطقه خود را سامان دهد و صاحب کار خود باشد. فرور می گوید: ما در برخی مواقع شاهدیم بخش خصوصی وارد جامعه بومی می‌شود و تلاش می‌کند اقدامات ارزشمندی را در حوزه گردشگری انجام دهد و از جامعه بومی‌نیز در کار خود بهره‌گیرد، اما عموما آنچه مشاهده می‌شود این است که جامعه محلی بیشتر به‌عنوان خدمه استفاده می‌شود و نه به‌عنوان صاحب کار. در واقع در این حالت صاحب کار فرد بیرونی است که سود بیشتری را نیز کسب می‌کند.این حالت تنها چند نفر در جامعه محلی به‌عنوان راهنمای توریست یا تهیه‌کننده غذا یا ایاب‌وذهاب گردشگر منتفع می‌شوند، اما کنترل و مدیریت گردشگری دست آنها نیست و به نوعی تابع عوامل و افراد بیرونی هستند.اگر شما هر امکانی را به افراد بیرونی یا حتی به بخشی از جامعه بومی‌بدهید بقیه جامعه بومی را از این مزیت بی‌بهره گذاشته‌اید و آنها به ناچار نقش درجه دو را ایفا خواهند کرد. این در حالی است که جامعه محلی در سال‌های اخیر نشان داده است قادر به مدیریت گردشگری منطقه خود خواهد بود.زمانی که جامعه بومی‌توان اداره یک بخش را ندارد، به ‌عنوان مثال نمی‌تواند توریست بین‌المللی را جذب کند این کار را به یک تورگردان یا آژانس‌های داخلی و خارجی می‌سپارد، اما در یک چشم‌انداز ۵ یا ۱۰ ساله جامعه بومی‌ باید بتواند بخش‌هایی را شکل دهد که متخصص در ورود توریست بوده و مهارت‌هایی نظیر تسلط به زبان انگلیسی و مدیریت سایت‌های گردشگری را فراگرفته باشد. شعار اصلی که در جوامع بومی‌ در دنیای امروز وجود دارد، این است که منافع شخصی و خصوصی در چارچوب منافع جمعی بوده و مدیریت آن به دست مردم محلی باشد. به‌عنوان مثال در کشوری نظیر نامیبیا که در آن طبیعت‌گردی و حفاظت مشارکتی توسط جامعه بومی راه افتاده است در برخی موارد که جامعه بومی‌نتوانسته آن فعالیت را به انجام برساند با بخش خصوصی شریک شده است و هر کدام بخشی از فعالیت‌های صنعت توریسم را به انجام می‌رسانند، اما این به معنای فروکاستن نقش مردم محلی به‌معنای خدمات‌دهنده نیست (http://www.nkchto.ir).
بوم گردی و تجربه زندگی سنتی و محلی به سبک ایرانی روح و روان کالبد صنعت گردشگری ایران بوده و در کنار دیگر اشکال توریسم یکی از عوامل مهم و شاخص برای فرایند برنامه ریزی و استراتژی بسیار قوی برای ارائه خدمات به گردشگران است. این اقامتگاه‌ها در محافظت از نواحی و تنوع زیستی منطقه خود نقش بسزایی دارند. تجربه‌ای بسیار نادر و دست نیافتنی که در هیچ فضای اقامتی و رستوران سنتی بدست نخواهد آمد. ویژگی منحصر بفرد این اقامتگاه‌ها مدیریت خانوادگی مبتنی بر دانش و تجربیات کهن یک منطقه است. در این محیط‌ها دغدغه کسب درآمد و اقتصاد فردی رنگ باخته، تبادل فرهنگی و تجربیات سفر و حس ایرانی زیستن و میهمانوازی در نخستین اهداف متبلور می‌شود. اگر بوم گردی را سفری مسئولانه به منظور برخورداری و احترام به طبیعت با هر گونه ویژگی تاریخی و یا فرهنگی که کمترین تأثیر منفی را بر طبیعت و از لحاظ اجتماعی- اقتصادی، برای ساکنین منطقه سودآور باشد بدانیم، حفاظت از محیط زیست، بوم گردی را به یک نوع از گردشگری تبدیل کرده که از مشارکت کنندگان می‌خواهد تا حد امکان با در نظر داشتن اهداف حفاظتی، به مدیریت مناطق طبیعی توجه کنند. بوم گردی بهترین روشی است که می‌تواند برای منطقه و ساکنین آن مفید بوده و منجر به حفاظت از طبیعت شود. استفاده از منابع طبیعی به عنوان جاذبه‌های گردشگری بدون آسیب رساندن به آن، مقوله‌ای ایده آل در راستای توسعه پایدار است . رشد و تحول بوم گردی مفهومی است که همزمان با رشد سریع گردشگری درطی ۱۰ سال گذشته در میان مجامع محلی و مردم ساکن در اطراف مناطق طبیعی و تاریخی، تکامل یافته است؛ به همین دلیل مسئولین سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور و مسئولان محیط زیست و مردم محلی، منافع مشترک خود را در رشد آن یافته‌اند. بوم گردی باعث شده که به اهداف حفاظت از محیط، درآمدزایی جوامع محلی وایجاد یک تجارت جدید، توجه شود. طی دهه گذشته با رونق گردشگری بومی در نزد اعضای خوشه سار و افزایش مقبولیت‌های اجتماعی ملی و جهانی این مجموعه جمعیت کثیری از جوامع محلی و افراد فرصت طلب را بر آن داشته تا با الگو برداری از این مجموعه به خدمات بوم گردی بپردازند. چنین فعالیتی بدون آگاهی و عدم قوانین نظارتی منجر به رقابت و درگیری افراد زیادی در بهره برداری از این نوع گردشگری و سوئ استفاده از منابع طبیعی، شده است. لذا کسانی کسب درآمد بیشتر و سود جوئی و مقبولیت اجتماعی را دستاویز خود قرار داده تحت عنوان اقامتگاه بوم گردی با ارائه خدمات و سرویس‌های سنتی به گردشگران همراه با تبلیغات پر طمطراق در فضاهای مجازی بدون دانش و آگاهی از استاندارد‌های جهانی گردشگری ارزشهای سنتی و بومی را لگد مال کرده و با تخریب طبیعت پیرامون خود گردشگری بومی را قربانی هوسهای زود گذر کرده‌اند. اهداف برنامه‌های بوم گردی محدود کردن و به حداقل رساندن تأثیرات منفی گردشگری بر طبیعت و فرهنگ جامعه محلیست. در بوم گردی معیارهای طبیعی با رعایت بالا‌ترین سطح ممکن ضوابط زیست محیطی و به شکلی سازگار با معماری بومی و سیمای طبیعی منطقه با حداکثر تعامل با جامعه محلی، زمینه حضور و اقامت گردشگران را با کیفیتی قابل قبول و تعریف شده در محیط‌های فرهنگی و طبیعی فراهم کرده خط مشی مدیران و اهالی اقامتگاههای بوم­گردی را مشخص می‌کند(http://www.honarnews.com).
۲-۷-۳ اقامتگاه‌های بوم گردی
یکی از مهم‌ترین خط‌مشی‌های گردشگری که در دو دهه گذشته به‌صورت جهانی مورد توجه قرار گرفته، رشد فزاینده گرایش به کسب‌وکارهای کوچک گردشگری است. راه‌اندازی اکولوژها یا اقامتگاه‌های بوم‌گردی از موفق‌ترین و پایدارترین این کسب و کارهاست که فرصت مناسبی برای کسب و کارهای کوچک خانوادگی (خانواده‌محور) ایجاد می‌کند. در اقامتگاه‌های بوم‌گردی روابط مستقیم و متقابل میزبان و مهمان در خانه و املاک خانواده گردشگرپذیر انجام می‌شود و این حضور و مشارکت از سوی خانواده برای تجربه و رضایت گردشگر و توسعه پایدار مقصد گردشگری و جامعه محلی، امری حیاتی است. اقامتگاه‌های بوم‌گردی از سال۱۹۹۴ میلادی به جهان معرفی شدند و در چند سال گذشته نیز در ایران به‌شدت رشد کرده‌اند. هدف اصلی در ایجاد و توسعه این اقامتگاه‌ها که دارای هویت و ساختار بومی هستند نیز رسیدن به توسعه پایدار است. بسیاری از اقامتگاه‌های بوم‌گردی توسط یک خانواده محلی اداره می‌شوند و کارکرد آنها تنها جنبه اقامتی ندارد، بلکه در آنها فعالیت‌های مختلفی مانند ارائه غذا و نوشیدنی بومی، ساخت، آموزش و فروش صنایع‌دستی محلی، اجرای نمایش و موسیقی سنتی، برگزاری رویدادهای بومی و تورها و فعالیت‌های بوم‌گردی فراهم شده است. مکان فیزیکی اقامتگاه، به‌دلیل سبک معماری، مصالح ارگانیک به‌کار رفته، طراحی داخلی و مبلمان بومی آن نیز به‌عنوان اکوموزه بومی، بخشی از یک جاذبه گردشگری است. مهم‌ترین اصلی که در اقامتگاه‌های بوم‌گردی باید رعایت شود نیز مشارکت اعضای خانواده میزبان (صاحب اقامتگاه) و جامعه محلی مقصد در تمامی فعالیت‌های گردشگری یک اقامتگاه بوم‌گردی است. الگوی توسعه گردشگری در اقامتگاه‌های بوم‌گردی، براساس گردشگری جامعه‌محور است که می‌تواند نقش عمده‌ای را در توانمندسازی مردم محلی، توسعه منابع انسانی، تنوع و رشد اقتصادی و همچنین خلق فرصت‌های شغلی جدید ایفا کند و لازم به یادآوری است که رویکرد مبتنی بر جامعه محلی، از الزامات توسعه گردشگری پایدار است. اقامتگاه‌های بوم‌گردی معمولا در مناطق روستایی، مناطق بکر طبیعی یا بافت‌ها و اماکن تاریخی شکل گرفته و به همراه فعالیت‌هایی که برای شناخت و معرفی بوم، توسط خانواده‌های کارآفرین و جامعه محلی علاقه‌مند به گردشگری انجام می‌شود، می‌تواند به‌عنوان راهکاری عملی برای رسیدن به توسعه پایدار گردشگری در این مناطق باشد. برجسته‌ترین نمونه‌های اکولوژ در جهان، اقامتگاه‌های بومی در کشورهای اندونزی، تایلند، کامبوج، کنیا، افریقای جنوبی، بولیوی، کاستاریکا، مکزیک، فرانسه، اسپانیا و استرالیاست. هویت و اصالت بومی به‌کار گرفته شده در اداره اقامتگاه‌های بوم‌گردی نیز آنها را از دیگر اقامتگاه‌ها متمایز ساخته و مشارکت جامعه محلی به‌عنوان قلب تپنده این جریان، حیات تازه‌ای به مقاصد گردشگری بخشیده است.اکولوژها بر این باورند که با معرفی و آشنایی گردشگران با محیط انسانی(فرهنگ و اجتماع) مقصد خود، می‌توانند فرهنگ بومی را صادر کنند و همچنین با آشنایی گردشگران با طبیعت منطقه خود، در حفاظت و نگهداری آن محیط نیز موثر واقع شوند. همه این کارها با یک انگیزه اصلی و نهایی با نام انگیزه اقتصادی و رشد سطح زندگی جامعه محلی انجام می‌شود. از سوی دیگر تجربه ناب و بکر گردشگر و رضایت او از این محصول بومی، چرخه توسعه پایدار گردشگری را کامل می‌کند. نتایج آخرین پژوهش علمی بر اقامتگاه‌های بوم‌گردی مناطق کویری ایران نشان می‌دهد که اقامتگاه‌های بوم‌گردی این منطقه، ارائه‌کننده بسته کاملی از محصولات، فعالیت‌ها و خدمات گردشگری بومی هستند که ضمن برخورداری از ساختارهای مناسب زیربنایی گردشگری، به‌دلیل برخورداری از ساختار محیطی بوم‌گرا، ساختار مدیریت و مالکیت خانوادگی و مشارکت جامعه بومی، الگوی اقامتگاهی متمایزی را از سایر اشکال اقامتگاه‌های گردشگری ایجاد می‌کنند. همچنین این الگوی متمایز در زمینه توسعه پایدار گردشگری گام برداشته و در میانه راه قرار گرفته است.اکنون زمان سرنوشت‌سازی برای اقامتگاه‌های بوم‌گردی است که می‌تواند با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح و علمی گامی موثر در توسعه گردشگری پایدار بردارد یا آنکه با بی‌برنامگی و بی‌کفایتی مدیریتی و سپردن کار به افراد ناآشنا، بی‌تجربه و غیرمتخصص، مانند بسیاری از دیگر برنامه‌های گردشگری کشور، آنها را به مسیر نابودی بکشاند (www.smtnews.ir).
۲-۸ اکوکمپ
واژه خانه ی اکولوژیک برای اولین بار در نخستین سمینار بین المللی خانه‌های اکولوژیک که در سال ۱۹۹۴ در خلیج ماهو در جزایر ویرجین در آمریکا برگزار گردید مطرح شد. اولین دستورالعمل بین المللی خانه‌های اکولوژیک نیز نتیجه ی کنقرانس بین المللی کاستاریکا در سال ۱۹۹۵ و پنج سال تحقیق و بازبینی بود. تعریف ارائه شده منتج از این تحقیقات به شرح ذیل است. خانه‌های اکولوژیک اقامتگاهی برای گردشگران است که دارای خصوصیات زیر باشد :
آسیبی به محیط زیست اطراف اعم از طبیعی و فرهنگی وارد نسازد،
کمترین تاثیر ممکن را هنگام ساخت و ساز بر روی محیط طبیعی اطرافش بگذارد،
مناسب و هماهنگ با بافت فیزیکی و فرهنگی آن منطقه باشد و با توجه به شکل،
ظاهر، رنگ و معماری محلی ساخته شده باشد،
از روش‌های پایدار برای به دست آوردن آب مصرفی و کاهش مصرف آن استفاده کند،
سیستم کارآمد دفع زباله و فاظلاب داشته باشد،
از منابع انرژی جایگزین با رعایت اصول پایداری بهره مند باشد،
در راستای همکاری با انجمن‌های محلی تلاش کند،
برنامه‌های آموزشی درباره ی محیط‌های فرهنگی طبیعی و فرهنگی منطقه برای کارمندان و گردشگران ترتیب دهد و،
با شرکت در برنامه‌های تحقیقاتی، به توسعه ی پایدار منطقه کمک کند.
شکل بسیار رایجی از خانه‌های اکولوژیک اکوکمپ‌ها هستند که جهت استفاده انواع گردشگران در سایت‌های طبیعی ساخته می شوند. اکوکمپ‌ها به علت سازگاری زیاد با شرایط اکوسیستم‌های طبیعی برای توسعه اکوتوریسم در مناطق چهارگانه تحت حفاظت مانند پارک‌های ملی کاربرد فراوان پیدا کرده اند. در تمام منابع موجود علمی معیارهایی را که برای اکوکمپ‌ها در نظر گرفته اند، کم و بیش همسو با تعریف بالا هستند. برای مراحل ساخت و ساز، طراحی و معماری، مصالح و همچنین نوع مدیریت و فعالیت‌های قابل اجرا در فضای داخل و خارج اکوکمپ شاخص‌هایی تعریف شده وجود دارد که با توجه به مجموعه این شاخص‌ها احداث یک اکوکمپ استاندارد که هم راستا با معیارهای گردشگری پایدار باشد امکان پذیر خواهد شد. این شاخص‌ها در دو دسته اصلی شاخص‌های ساخت و شاخص‌های فعالیتی طبقه بندی می شوند. این شاخص‌ها به طور جداگانه در ادامه و دو جدول آورده شده اند.
جدول ۲- ۲-: شاخص‌های احداث اکوکمپ (حسنی اصفهانی،۹۷،۱۳۸۷)
خانه‌های اکولوژیک از جمله اکوکمپ‌ها، در ۱۲ سال گذشته رشد بسیار چشمگیری داشته است. گردشگران با آگاهی از مشکلات زیست محیطی، سعی می کنند سراغ اقامتگاه‌هایی بروند که تاثیرات زیست محیطی خود را با به کارگیری روش‌های ساده به حداقل می رسانند. برای مثال از روش‌های طبیعی برای تهویه استفاده می کنند، از لامپ‌های کم مصرف برای روشنایی بهره می گیرند، شیرآلات و سردوش‌های کاهنده ی مصرف استفاده می کنند، ملحفه و حوله‌ها را با توافق مسافران، به جای هر روز، چند روز در میان عوض می کنند، تا جای ممکن برای تولید برق از انرژی‌های پاک بهره می گیرند. به کمک هر یک از این اقدامات به ظاهر کوچک می توان مصرف انرژی را تا حد قابل ملاحظه ای کاهش داد. بازیافت زباله، از دیگر روش‌های الزامی در این مکان‌هاست است. در این روش از زباله‌های تولید شده در آشپزخانه‌ها برای تهیه ی کمپوست استفاده می شود و آب فاضلاب نیز پس از تصفیه به مصارف دیگر می رسد. بدیهی است اقامتگاه‌هایی که محصولات خود را به صورت طبیعی پرورش می دهند یا از محصولات بومی تولید شده در حومه ی منطقه ی خود استفاده می کنند یک قدم به پایداری نزدیک تر هستند. احساس مسئولیت اجتماعی از دیگر ویژگی‌های یک اکوکمپ است. این نوع اقامتگاه‌ها باید به فرهنگ و آداب و سنن مردم محلی احترام بگذارند و برای این افراد کارآفرینی کنند. همچنین موظف به برگزاری دوره‌های آموزشی برای کارکنان خود هستند. قوانین پایداری باید در تمام قسمت‌های یک اکوکمپ استاندارد از جمله اتاق‌ها، فضاهای عمومی، سالن‌های غذاخوری، برخی از شاخص‌های - رختشوی خانه‌ها و بخش‌های اداری و اجرایی رعایت شود. در جدول ۲-۳ مدیریتی و رفتاری قابل توجه در یک اکوکمپ جهت حفاظت از منابع موجود گردشگری و رسیدن به توسعه پایدار اشاره شده است.
جدول ۲- ۳: شاخص‌های فعالیتی در اکوکمپ (حسنی اصفهانی،۱۳۸۷)
۲-۹ استانداردها و شرایط اکوکمپ‌ها و اقامتگاه‌های بوم گردی
۲-۹-۱ الزامات و شرایط عمومی اقامتگاه‌های بوم گردی
کلیه اقامتگاه‌های بوم گردی ضمن رعایت اصول فنی و مهندسی که تضمین کننده ایمنی ساکنان ساختمان‌ها هستند، با بهره گرفتن از مصالح بومی و با بهره بردن از حداکثر دانش بومی و هماهنگ با محیط طبیعی و فرهنگی پیرامون خود احداث شده و در طی مدت بهره برداری و توسعه اقامت گاه این شرایط بایستی تداوم داشته باشد.
طراحی داخلی و خارجی کلیه اقامتگاه‌های بوم گردی باید با رویکرد بهره برداری از مبلمان و تجهیزات سنتی و بومی صورت گرفته تا ضمن تامین رفاه برای گردشگران، فرصت آشنایی و درک فرهنگی منطقه فراهم شود.
در کلیه اقامتگاه‌های بوم گردی طرح‌های مشخصی در خصوص مدیریت و بازیافت پسماندها و استفاده بهینه از پسابها به اجرا در آیند، وجود اقاتگاه‌های بوم گردی نباید در هیج شرایطی به آلودگی زیست محیطی بستر پیرامون خود منتهی شود.
کلیه شیرآلات اقامتگاه‌های بوم گردی باید از انواعی انتخاب شود که کاهش مصرف آب را به دنبال داشته باشند.
نورپردازی اقامت گاه‌های بوم گردی باید ضمن تامین روشنایی مورد نیاز گردشگران، حداکثر صرفه جویی در مصرف انرژی داشته و حداقل آلودگی نوری را در منطقه ایجاد نماید.
سیستم گرمایش و سرمایش اقامتگاه‌های بوم گردی باید ضمن تامین رفاه مسافران حداقل تاثیر منفی را بر محیط زیست منطقه داشته باشد و با رعایت اصول معماری بومی و دانش فنی روز، میزان نشت حرارتی در اقامت گاه‌های بوم گردی به کمترین حد ممکن برسد.
استفاده از پوشاک بومی ضمن رعایت اصول بهداشتی و ایمنی برای کلیه کارمندان اقامتگاه‌های بوم گردی و همچنین رعایت اصول بهداشتی و پاکیزگی کلیه فضاهای اقامتگاه‌های بوم گردی براساس استاندارد‌های و ضوابط الزامی است.
کلیه اقامت کاه‌های بوم گردی موظفند ضمن رعایت ذائقه گردشگران، خوراک و نوشیدنی‌های بومی را با بهره گرفتن از سفره آرایی بومی و رعایت اصول بهداشتی به گردشگران ارائه نمایند.
حضور راهنمایان و بلدهای محلی و فراهم نمودن فرصت بازدیدی از سیمای طبیعی و بستر فرهنگی پیرامون اقامتگاه‌های بوم گردی توسط راهنمایان مورد تایید سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در کلیه اقامتگاه‌های بوم گردی الزامی است.
با توجه به قرار گرفتن اقامتگاه‌های بوم گردی در محیط‌های طبیعی و به دور از مراکز امدادی، ضروری است کلیه اقامتگاه‌های ضمن شناساییی مخاطرات و حوادث مرتبط با فعالیت خود و ارائه آن به مراجع صدور مجوز طی گزارشاتی که هر دو سال یک بار مورد بازنگری قرار خواهد گرفت، اقدامات لازم را در خصوص مدیریت حوادث در محدوده جغرافیایی فعالیت خود (از جمله تعامل با نهادهای محلی امدادی، تامین تجهیزات امدادی در حد نیاز و مطابق گزارش مذکور و..) به انجام برسانند و همجنین کارمندان ملزم به اخذ گواهینامه معتبر کمک‌های اولیه و امداد از مراجع ذیصلاح هستند.
آگاهی و پایبندی گردشگران به هنجارهای جامعه میزبان در گلیه اقامتگاه‌های بوم گردی ضروری است.
بر اساس این گزارش، کارشناسان طبیعت گردی استان‌ها در تعامل با کارشناسان استاندارد سازی و معاونین گردشگری ادارات کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در کلیه استان‌های کشور ناظر بر اجرای دستور العمل ابلاغی و بر عملکرد اقامتگاه‌های بوم گردی خواهند بود. شایان ذکر است؛ روند رو به رشد بوم‌گردی در ایران و استقبال بی‌نظیر گردشگردان داخلی و خارجی از اقامتگاه‌های بومی، نشانگر این است که دست‌یافتن به اهداف افق ۱۴۰۴گردشگری، نیازمند سرمایه‌گذاری ویژه در بخش گردشگری روستایی و عشایری است. آنچه اکنون می‌تواند راهگشای مسیر توسعه پایدار گردشگری در ایران باشد، به رسمیت شناختن اقامتگاه‌های بوم‌گردی و توسعه آنها براساس استانداردها و ارکان یادشده است (www.yjc.com).
۲-۹-۲ اکوکمپ‌ها، معیارها و شاخص‌های احداث