هم­چنین در ماده ٧ قانون راجع به مجازات اسلامی مصوب ٢١/٧/١٣۶١ تصریح نمود که دیات مجازات می­باشند و بر اساس ماده ١٠ همین قانون، دیه جزای مالی است که از طرف شارع برای جرم تعیین شده است.

 

در حال حاضر دیه در دو ماده ۱۵ و ٢٩۴ قانون مجازات اسلامی مصوب ۶/٣/١٣٧۵ آمده است.

 

ماده ١۵ قانون مجازات اسلامی مقرر می­دارد: «دیه مالی است که از طرف شارع برای جنایت تعیین شده است.»

 

ماده ٢٩۴ قانون مجازات اسلامی نیز دیه را چنین تعریف نموده است: «دیه مالی است که به سبب جنایت بر نفس یا عضو به مجنی­علیه یا به ولی یا اولیای­ دم او داده می­ شود.»

 

از مجموع این دو ماده ‌می‌توان دیه را در حقوق کیفری ایران بدین صورت تعریف و تحلیل نمود:

 

١-دیه مال است و مال به چیزی گفته می شود که دارای ارزش مالیت باشد و مراد از مال، مالی است که از طرف شارع مشخص شده است.

 

٢-علت پرداخت جنایت است و منظور از آن ایراد صدمه عمدی یا غیر­عمدی بر جسم و جان دیگری است.

 

٣-دیه در مواردی صادق است که جنایت بر انسان واقع شود.

 

حال به بررسی اقوال مختلف از نظر فقهای شیعه و حنفی می­پردازیم و آن ها را با یک­دیگر و با حقوق کیفری ایران تطبیق خواهیم داد.

 

اکثر قریب به اتفاق فقهای شیعه تعریف خاصی از دیه ارائه نداده­اند و آن را امری بی­نیاز از تعریف فرض کرده ­اند و شاید این به جهت وضوح معنای لغوی آن بوده است. اما تنی چند از فقهای شیعه به ارائه تعریف مبادرت کرده ­اند که به ارائه نمونه ­هایی از آن می­پردازیم.

 

امام خمینی در تحریرالوسیله می­فرماید:^۱ «دیه مالی است که با انجام جنایت بر انسان آزاد و حر در نفس و کمتر از آن لازم می­ شود اگر مقرر باشد به صورت دیه تعیین می­ شود.»

 

صاحب جواهر در تعریف دیه می­فرماید:^۲ «مراد از دیه در این­جا مالی است که به سبب جنایت­کردن بر شخص آزاد، اعم از این­که جنایت بر نفس باشد یا بر عضو، بر جانی واجب می­ شود، خواه آن مال (که به عنوان دیه پرداخت می­ شود) معین شده باشد و خواه معین نشده باشد، اگرچه دیه به مال معین شده از طرف شارع اطلاق می­ شود.»

 

احمد ادریس عوض دیه را این­چنین تعریف نموده است:^۳ «دیه مالی است معین از طرف شارع، در مقابل ضرر بدنی، که به سبب قتل خطایی مرد مسلمان آزاد واجب می­گردد.»

 

شهید ثانی در مسالک الافهام دیه را چنین تعریف می­ کند:^۴ «دیه مالی است که به سبب جنایتی که بر انسان آزاد وارد شده، واجب می­گردد، خواه این جنایت نسبت به جان شخص واقع شده باشد، خواه به پایین­تر از این­حد و گاه این لفظ تنها بر مقدار معین شده اطلاق می­ شود و بر سایر موارد لفظ ارش اطلاق دارد.»

 

مرحوم خویی در کتاب مبانی تکمله المنهاج دیه را این­چنین تعریف کرده­ است:^۵ «دیه مالی است که در جنایت بر نفس، اعضا و یا ایراد جرح و مانند این­ها مقدر و معین گردیده است.»

 

تفاوتی که این تعریف با سایر تعاریف دارد این است که دیه را تنها بر مواردی اطلاق می­ کند که مقدار آن از طرف شـارع معین شده است، برخلاف تعریف سایر فقهـا که به طور مطلق بر مالی که

 

۱- موسوی خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، مکتب علمی اسلامی، تهران، ۱۳۸۴ ق، ص ۵۵۳

 

۲- نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام، جلد ۴۳، انتشارت نجف الاسلامیه، ۱۳۷۷ ق، ص۲۰

 

۳- ادریس، پیشین، ص ۳۰

 

۴- الجبلی العاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، جلد ۱۵، مدرسه المعارف الاسلامیه،

 

چاپ اول، قم، ۱۴۱۹ ق، ص۳۱۵

 

۵- موسوی الخویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، جلد ۲، مطبعه الاداب، نجف اشرف، ۱۹۷۶ م،ص ۱۸۶

 

به سبب جنایت واجب می­ شود دیه اطلاق ‌می‌کنند، خواه مقدار آن از طرف شارع مشخص شده و

 

خواه مشخص نشده باشد.

 

از مجموع تعاریف فقهای شیعه ‌می‌توان استنباط نمود که:

 

اولاً ، دیه مال است. ثانیاًً ، محل ورود آن جنایت بر نفس یا کمتر از آن است. ثالثاً ، معین است. رابعاً ، قابل پرداخت به مجنی­علیه یا اولیای­دم (ورثه) ‌می‌باشد.

 

در این قسمت به تعریف دیه از منظر حنفیان پرداخته و شباهت و تفاوت‌های آن را بیان می­کنیم و در پایان نیز به تعریف دیه از منظر دیگر فقهای مذاهب اسلامی می­پردازیم.

 

تعریفی که اغلب فقهای حنفی آورده­اند و شمس الدین سرخسی نیز در کتاب المبسوط همان را بیان کرده به قرار زیر است:^۱

 

«لفظ دیه از (مصدر) اداء مشتق شده است زیرا دیه مالی است که در مقابل تلف کردن چیزی که مال شمرده نمی­ شود، یعنی نفس، ادا می­ شود.»

 

الزیعلی از بزرگان فقهای حنفی نیز تعریفی شبیه تعریف سرخسی ارائه ‌کرده‌است:^۲ «دیه مالی است که عوض نفس پرداخت می­ شود.»

 

عبدالله بن مهود الموصلی از فقهای حنفی دیه را چنین تعریف ‌کرده‌است:^۳ «دیه یعنی آنچه که ادا می­ شود و چون قتل موجب می­ شود که مالی به اولیای­دم پرداخت شود این مال را دیه گویند و از این رو تنها به آن­چه که به عنوان بدل از نفس ادا می­ شود دیه گفته می­ شود و به بدل سایر متعلقات دیه گفته نمی­ شود.»

 

۱- السرخسی، محمد بن احمد بن ابی بکر، المبسوط، جلد ۲۶، الحاج محمد افندی، مصر، ۱۳۲۴ ق، ص ۵۹

 

۲- الزیعلی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، جلد ۸، دارالحیا التراث العربی، بیروت، بی تا، ص ۱۲۶

 

۳- صالحی، فاضل، دیه یا مجازات مالی، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۷۶، ص ۱۷

 

ابن طوری حنفی دیه را چنین تعریف ‌کرده‌است:^۱ «الدیه عباره عما یودی و قد صار هذا الاسم علما علی بدل النفس دون غیرها و هو الارش»

 

«دیه عبارت از آن مالی است که در برابر جنایت پرداخت می­ شود و این اسم، علم برای عوض نفوس، نه غیر آن، یعنی ارش قرار داده شده است.»

 

ابن عابدین دیه را چنین تعریف ‌کرده‌است:^۲ «دیه در شرع اسم برای مالی است که عوض از نفس قرار ‌می‌گیرد.»

 

از مجموع تعاریف ذکر شده از فقهای حنفی ‌می‌توان گفت: دیه از نگاه ایشان، اولاً ، مال است. ثانیاًً ، محل ورود آن جنایت بر نفس است. ثالثاً ، معین است. رابعاً ، قابل پرداخت به مجنی­علیه یا اولیای­ دم او ‌می‌باشد.

 

از مجموع تعاریف فقهای شیعه و حنفی ‌می‌توان به شباهات و تفاوت­هایی پی­ برد که می ­تواند در درک بهتر موضوع رهگشا باشد.

 

از جمله شباهت­های میان آنان ‌می‌توان ‌به این موارد اشاره نمود:

 

دیه مال و موضوع آن جنایت بر نفس است. دیه به مجنی­علیه یا اولیای­دم او پرداخت می­ شود و ماهیت خسارت دارد و مال در عوض و مقابل نفس قرار دارد و دیه خسارت جان است.

 

تفاوت بین این دو گروه در تعریف دیه را ‌می‌توان چنین برشمرد:

 

فقهای اسلامی دیه را در جنایت بر نفس و کمتر از آن (جنایت بر اعضا) واجب می­دانند و در مواردی که دیه مقدر وجود ندارد برای آن ارش در نظر می­ گیرند.

 

۱- الطوری الحنفی، محمد بن حسین بن علی، تکمله البحر الرائق شرح کنز الدقائق، دار احیا التراث العربی، بیروت، بی تا، ص ۳۷۲

 

۲- ابن عابدین، محمد بن امین بن عمر، رد المختار علی در المختار، حاشیه ابن عابدین، جلد ۵، داراحیا التراث العربی، چاپ دوم، بیروت، ۱۴۰۷ ق، ص ۳۶۸