مفهوم:* میزان الزام استفاده از خدمات الکترونیک
(۱کد):] میزان الزام استفاده از خدمات الکترونیک [

مفهوم:* پاسخگویی سریع به مشتری
(۱کد):] پاسخگویی سریع به مشتری [

مفهوم:* سرعت و کیفیت خدمات الکترونیکی
]سرعت خدمات الکترونیک[ ]دقت و کیفیت خدمات الکترونیک[

مفهوم:* ارزش افزوده خدمات الکترونیک
] ایجاد رضایتمندی مشتریان و اصل تکریم ارباب رجوع [ ] توسعه خدمات و محصولات جاری [ ]دسترسی خدمات به صورت شبانه روزی[ ] دریافت بازخورد از مشتری جهت افزایش رضایتمندی مشتریان[ ]صرفه جویی در هزینه از طریق استفاده از خدمات الکترونیک[ ]صرفه جویی در زمان از طریق استفاده از خدمات الکترونیک[

برای عملی ساختن این کار در نرم افزار اطلس تی ای بایستی از ساخت شجره استفاده کنیم و کدهای اولیه را به صورت شجره طبقه بندی کنیم شکل زیر نحوه ی استخراج مفاهیم از کدها و طبقه بندی آنها را در نرم افزار مذکور نشان می دهد:

• تبدیل کدهای اولیه به مفاهیم

۴-۲-۶- کد گذاری محوری
جهت کاهش مفاهیم در جدول فوق تصمیم گرفتیم که این مفاهیم را در طبقه های اصلی طبقه بندی کنیم. کدهایی که به نظر می رسید بر هم منطبق هستند و کد های دیگر را پوشش می دهند انتخاب شدند و تحت عنوان کد ثانویه طبقه بندی شدند. سپس مفاهیم بدست آمده نیز طبقه بندی شدند و طبقه یا مقوله را تشکیل دادند. طبقه های بدست آمده نیز گروه بندی شده طبقه کلان را تشکیل دادند. «طبقه ها در مقایسه با مفاهیم انتزاعی ترند وسطح بالاتری از تحلیل را نشان می دهند. آنها از طریق فرایند تحلیلی انجام مقایسات و برجسته سازی شباهت ها وتفاوت ها که در سطح پایین تر برای تولید مفاهیم استفاده شد، تولید می شوند. مقوله ها، شالوده های ساختن نظریه هستند.» (کوربین و استراوس،۱۹۹۰،به نقل از دانایی فرد). لازم به ذکر است که این فرآیندها، جمع آوری داده ها، تجزیه وتحلیل و طبقه بندی همزمان صورت می گیرد و طبقه ها رشد می یابند. برای تحقق این هدف در نرم افزار مذکور از فراشجره استفاده کردیم که نحوه ی ساخت آن در شکل زیر نشان داده ایم:

• طبقه بندی مفاهیم در طبقه های اصلی

جدول ۴-۴ در صفحه بعد تبدیل مفاهیم به طبقه ها و سپس طبقه های کلان را نشان میدهد .

• تبدیل مفاهیم به طبقه ها و سپس طبقه های کلان را نشان می دهد

طبقه کلان

طبقه

مفاهیم

کدهای ثانویه

آمادگی الکترونیکی سازمان ارائه دهنده خدمت

استراتژی ها و سیاست های فناوری اطلاعات

• پشتیبانی مدیران عالی از سرمایه گذاری و کاربرد های IT در سازمان

۱۳۸۸

تحلیل استراتژیک درونی وبیرونی SWOT دانشکده مدیریت واطلاع رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان

۱۰

صادق عمل نیک و کیشه فراهانی

۱۳۸۸

تدوین استراتژی های بانکداری الکترونیک با بهره گرفتن از ماتریس SWOT

۱۱

ملکی و همکاران

۱۳۸۹

طراحی ومدلسازی یک ساختاریکپارچه QFDFMEAدرمراکزخدمات درمانی

۱۲

قزانی و قمصری و همکاران

۱۳۹۰

عوامل مؤثربرصادرات فرش دستباف درقالب ماتریس سوات (SWOT)مطالعه موردی تعاونیهای فرش دراستان اصفهان

۲-۸- جمع بندی:
در این فصل ضمن تعریف برنامه ریزی استراتژی به تشریح انواع مدل های برنامه ریزی استراتژی و مدل SWOT پرداخته شد، و نحوه ی استخراج مدل SWOT و روش های FMEAو SMEA مورد بررسی قرار گرفت،نهایتا خلاصه ای از تحقیقات صورت گرفته در زمینه این مدلمورد بررسی قرار گرفت، تا نتایج بررسی ها رهنمودی جهت تدوین پرسشنامه مناسب جهت گردآوری اطلاعات پژوهش برای فصل سوم، بر مبنای تعدیل پرسشنامه کو و همکاران در سال ۲۰۱۱ و سای ان کو و لی در سال ۲۰۰۰ باشد.

فصل سوم
کلیات تحقیق
۳-۱-مقدمه
برای بررسی رشته­ های مختلف علوم انسانی از روش علمی استفاده می شود.(ایرانی نژاد پاریزی،۱۳۸۷) تحقیق علمی پیگیری یک روش گام به گام منطقی ودقیق برای شناسایی مشکلات گردآوری داده ها و تحلیل داده ها و استنتاج متغیر از آن است و نتیجه ی نهایی از این فرایند کشف واقعیات جدیدی است که کمک می کند تا مشکلات موجود حل­شود(سکاران،۱۳۸۵)و از جمله ویژگی­های مطالعه­ علمی که هدفش حقیقت­یابی است،استفاده از یک روش تحقیق مناسب است و انتخاب روش تحقیق مناسب به هدف­ها،ماهیت و موضوع مورد تحقیق و امکانات اجرایی بستگی دارد و هدف از تحقیق،دسترسی دقیق و آسان به پرسش های تحقیق است.(خاکی،۱۳۸۷)
لذا در این فصل به تفکیک، موارد مذکور در فصل اول و هر یک از روش های مورد استفاده در این تحقیق را تشریح می کنیم.
۳-۲- روش تحقیق
همان طور که در فصل اول بیان شده است این تحقیق،از حیث هدف یک تحقیق کاربردی است.
تحقیق کاربردی،تحقیقاتی اند که نظریه ها،قانون مندی ها،اصول و فنونی که در تحقیقات بنیادی^[۹۳] تدوین می شوند را برای حل مسائل اجرایی و واقعی به کار می گیرند.این نوع تحقیقات بیشتر بر موثرترین اقدام تکیه دارند و علت ها را کمتر مورد توجه قرار می دهند،این تأکید بیشتر به واسطه ی آن است که تحقیقات کاربردی به سمت کاربرد عملی دانش هدایت می شوند.(خاکی،۱۳۸۶،۲۰۲)
براساس اجرا یک تحقیق میدانی است.این نوع تحقیق بررسی های علمی غیر آزمایشی هستند که هدفشان،کشف روابط و تعامل بین متغیر های گوناگون در ساختار های اجتماعی و سازمانی واقعی است.به طور کلی هر مطالعه علمی بزرگ یا کوچکی که روابط را به طور نظام یافته دنبال می کند. فرضیه ها را بیازمایند و غیر آزمایشی باشد و در شرایط زندگی واقعی مانند جوامع محلی،کارخانه ها،سازمان ها،ومؤسسات اجرا گردد مطالعه ی میدانی تلقی می شود.(خاکی،۱۳۸۶،ص۲۱۶)
از حیث روش و گردآوری اطلاعات یک تحقیق توصیفی است. تحقیق توصیفی شامل جمع آوری اطلاعات برای آزمون فرضیه یا پاسخ به سؤالات مربوط به وضعیت فعلی موضوع مورد مطالعه می شود و لازم بذکر است که یک تحقیق توصیفی آنچه را هست،توصیف و تفسیر می کند و به شرایط یا روابط موجود فرایند های جاری یا روند های در حال گسترش توجه دارد.(خاکی،۱۳۸۶،ص۲۱۰)
۳-۳ جامعه و نمونه آماری
جامعه: عبارت است از تعدادی از عناصر مطلوب مورد نظر که حداقل دارای یک صفت مشخص باشند،صفت مشخصه، صفتی است که بین همه عناصر جامعه آماری مشترک و متمایز کننده جامعه آماری از سایر جوامع باشد.
نمونه: عبارت است از تعداد محدودی از آحاد جامعه ی آماری که بیان کننده ی ویژگی های اصل جامعه باشد.(عادل آذر ،۱۳۸۲)
این پژوهش در شعب بانک مهر اقتصاد استان گیلان صورت گرفته است و تعداد افراد جامعه محدود می باشد، جامعه آماری پژوهش را رئیس شعب ،مدیران کل / ستادی و کارشناسان این شعب که در مجموع ۵۰ نفر می باشند، تشکیل می دهد،جدول شماره ۳-۱ به تفکیک تعداد جامعه مذکور را نشان می دهد،
جدول ۳-۱ تعداد کل جامعه آماری به تفکیک پست سازمانی

نام

تعداد

شکل شماره۲-۳- عملکرد نقش افرینان مختلف در فرایند تصمیم گیری ۳۹
فصل اول: کلیات تحقیق
۱-۱-مقدمه:
نظام مدیریت شهری مانند دیگر نهادها درتبادل وتعامل با جامعه وشهروندان معنا پیدا می کند.یک بعد مساله تصمیمات؛قوانین وسیاستهای مدیریت شهروبعد دیگر انتظارات وخواسته ها ونهایتا حمایت ومشورت فعالانه شهروندان است.
مشارکت و دخیل کردن مردم در مدیریت شهری ، ضامن موفقیت طرحهای شهری می باشد ، اما مشارکت مردم و دخالت آنان در مراحل و قسمت های مختلف مدیریت شهری درحال حاضر در کشور ما به حداقل اطلاع رسانی محدود می شود. یکی از مهمترین فواید مشارکت شهروندان علاوه بر اطلاع رسانی ، دریافت نظرات و پیشنهادهای آنها در جهت ارتقای مشارکت مردمی از مسائل جدید و تازه ای در چند سال اخیر توجه بیشتری به آن می شود. مسئولان به این نتیجه رسیده اند که مدیریت شهر بدون در نظر گرفتن مردم کاری بس دشوار و ناموفق خواهد بود و عدم موفقیت بسیاری از طرح های شهری که در عدم رضایت شهروندان و استفاده کنندگان از این برنامه ها نمود یافته است، مورد اعتراف همگان است.یکی از مشکلات و ضعف های مدیریت شهری فقدان چهارچوب مشخص به منظور بهره گیری از مشارکت شهروندان است. نگاه برخی مسئولان به مردم نگاه ارباب و رعیتی است، نه نگاه ولی نعمتی که مردم را ولی نعمت خود بدانند و به همین دلیل، در حل مشکلات کارشکنی می کنند. این نوع نگرش به دنبال حذف نهادهایی مانند شوراها و کاهش اختیارات آنها و به تبع کمرنگ شدن نقش مردم است.در حال حاضر تغییراتی در مبانی مدیریت شهری صورت پذیرفته است که این تغییر سمت و سوی مردمی شدن را به خود گرفته است بر این اساس از اولویت های بالای سیاست های مدیران شهری و مدیریت شهری،ایجاد زمینه هایی برای جلب مشارکت مردمی است.نقش مردم در اداره اجتماعات بشری امری است که امروزه بر آن تاکید فراوان می شود. حق تعیین سرنوشت مردم به دست خودشان و مشارکت مردمی در تمامی اموری که مربوط به زندگی جمعی شان می شود، به عنوان حقی طبیعی مورد پذیرش همگانی قرار گرفته است.

۱-۲-بیان مسئله
موضوع مشارکت مردمی در سا ل های اخیر هم ا ز جنبه نظری و هم از بعد عملی بسیار مورد توجه بوده است. بسیاری از جوامع تلاش می کنند تا به منظور دستیابی به پایداری، اثربخشی سیاست ها و توسعه همه جانبه، حس مشارکت، مشورت و گفت وگو را میان شهروندان تقویت کنند. دیدگاه های متفاوتی در مورد امکانات و محدودیت های این طرز تفکر وجود دارد . نظریه های برنامه ریزی با پیش زمینه حمایت از دموکراسی مشارکتی همواره در تقابل با دیدگاه گروهی قرار دارد که بر نیمه تاریک برنامه ریزی و تمرکز قدرت تأکید می ورزند (Brownill & Carpenter;2007:401) دوتوکویل مشارکت را وجهی ضروری در جو امع شهری می داند و بر این باور است که سنت مشارکت، جامعه شهری را زنده نگاه می دارد و پیوندهای اجتماعی را محکم تر می سازد. رابرت پاتنام از دیگر مدافعان سرسخت این ایده است که مشارکت، منجر به مردم سالاری و در نتیجه جامعه ای بهتر می گردد. وی معتقد است که مشار کت تأثیری غیرمستقیم بر مردم سالاری خواهد داشت، زیرا مردم از طریق مشارکت می آموزند که چگونه شهروند باشند و به چه شکل با یکدیگر تعامل یا روابط متقابل برقرار کنند . با اینکه هنوز مشخص نیست چه چیز پایه گذار جامعه شهری است و آیا مشارکت به هر شکل و در هر سطحی به ارتقای مردم سالاری و جامعه شهری می انجامد و یا برخی از اشکال آن می تواند مهم تر باشد، ولی مسلم است که مشارکت درزندگی عمومی یکی از مهم ترین عوامل پایه گذار جوامع شهری شناخته می شود.(Wallace & pichler;2008)
مشارکت به عنوان اساسی ترین عنصر در دستیابی به اهداف توسعه، به ویژه توسعه شهری از اهمیت خاصی برخوردار است. هر چه توده ی مردم جامعه مشارکت بیشتری در امور خود داشته باشند، امکان کسب موفقیت فراهم می شود. اقشار پایین و محروم جامعه از نتایج مشارکت و فواید حاصل از توسعه بهره مند می شوند. مشارکت مردم در هر یک از مراحل و انواع طرح های عمرانی، سبب بهبود شرایط عمومی، توزیع قدرت و بالا رفتن سطح امید به زندگی می شود. همچنین سیستم تصمیم گیری، برنامه ریزی و مدیریت دولتی متمرکز را به سمت مدیریت محلی و از پایین به بالا(توسعه ی مشارکتی)با توجه به نیازها، امکانات، توانمندی ها و اولویت هایشان سوق می دهد.(قاسمی، ۱۳۸۱، ۳۸) زندگی در شهر نظام پیچیده ای دارد و چنین نظام هایی ناگزیر به مدیریت منسجم و عقلایی نیاز دارد . چنانچه مدیریت شهری اصول و قانونمندی منسجم و کارآمدی نداشته باشد بنیان های زندگی شهری را بسرعت مختل می کند و شهر خصوصیت بالندگی خود را از دست می دهد . اگر شهرهای کشوری سامان یافته و منظری متناسب داشته باشند نشان دهنده آن است که دولت و حکومتی مسئول و مردمی بر سر کار است و بر عکس بروز ناهنجاری در سامانه های شهری نشان از ناکارآمدی دولت و حکومت حاکم بر آن کشور است(رهنمایی و شاه حسینی، ۱۳۸۹،ص ۲۹)نظام مدیریت شهری مانند دیگر نهادها در تبادل وتعامل با جامعه وشهروندان معنا پیدا می کند.یک بعد مساله تصمیمات؛قوانین وسیاستهای مدیریت شهروبعد دیگر انتظارات وخواسته ها ونهایتا حمایت ومشورت فعالانه شهروندان است. واژه مشارکت به معنای درگیری و تجمع برای منظور خاص می باشد. عده ای از صاحبنظران مدیریت مشارکت را درگیری ذهنی ، عاطفی اشخاص درموقعیت های گروهی تعریف کردند که آنان را برمی انگیزد تا برای دستیابی به هدف های گروهی یکدیگر را یاری دهند و درمسئولیت کار شریک شوند.( علوی تبار، ۱۳۷۹، ص۱۵). مشارکت وسیله ای برای رسیدن به اهداف توسعه انسانی و یک ارزش مستقل در توسعه جوامع شهری به حساب می آید . هرگونه اقدامی برای برنامه ریزی و طراحی و مدیریت شهر باید در تناسب و رابطه تنگاتنگ با نیاز و خواسته های مردم شهر صورت گیرد در غیر این صورت تقابل بین طرح ها و خواسته های شهروندان سبب بروز مشکلات و مهمل ماندن طرح ها خواهد شد . (پور محمدی ، محمد رضا ، ۱۳۸۶ ص ۲۷ ) به تجربه ثابت شده است که هرگاه مردم در اجرای فعالیتها و پروژه های برنامه توسعه ،مشارکت داشته باشند اهداف پروژها بیشتر مورد حمایت واقع شده و دسترسی به اهداف آن آسانتر می شود. مشارکت مردم نه تنها بکارگیری نهادها را در اجرای فعالیتها و پروژه ها سهل می نماید . بلکه هزینه ها و خسارت را کاهش داده ونگهداری و قابل استفاده بودن هر فعالیت و پروژه ای را دردوران بحرانی تضمین می نماید(شهابیان،۱۳۸۹،۲). در چند سال اخیر در بیشتر کشورهای توسعه یافته هرگاه در اجرای طرحی مردم در مراحلی از آن مشارکت فعالانه داشته باشند غالباً موفقیت حاصل می شود و اهداف این پروژه بیشتر حمایت شده و زودتر هم به موفقیت می رسد . به همین دلیل مشارکت مردم به عنوان عاملی تأثیر گذار در موفقیت طرح ها به شمار می رود . بنابراین کلید دیگر برای برنامه ریزی موثر و کارآمد شناخت این موضوع است که دخالت دادن مردم برای رسیدن به توافق عمومی لازم است . یعنی این که برنامه ریز باید کمک کند که همه گروه های علاقمند به توافق در مورد ماهیت مسئله و طرح مطلوب برسند . نیاز اول دربیشتر پروژه های برنامه ریزی این است که همه تصمیم گیرندگان ، افرادحرفه ای و غیرحرفه ای، به این نتیجه برسند که مسئله ای وجود دارد که نیازبه راه حل دارد ونیاز دوم این است که تصمیم گیرندگان درموردموضوعات و بهترین راه حل مسائل به توافق برسند.( سیف الدینی،۱۳۸۱،ص ۱۳۸) هسته مرکزی مفهوم مشارکت، قدرت یافتن شهروندان و تأثیر گذاری بیشتر آنان بر طرح های شهری است. آن چه در حال حاضر در طرح هایی که با عنوان مشارکتی در کشور اجرا می گردد به هیچ وجه ناظر بر این مفهوم نبوده و عمدتاً عبارت است از تأمین اعتبار مالی طرح یا پیش فروش واحدهای احداثی. در این شرایط، لازم است با کاوشی دقیق در نظریه های مشارکت، ابعاد و سطوح مختلف، برنامه ریزی شهری مشارکتی را مشخص کرد و براساس آن جایگاه واقعی طرح های شهری که باعنوان مشارکتی مطرح می شوند را تعیین نمود (حبیبی و سعیدی رضوانی، ۱۳۸۴: ۱۶).
بنابراین جلب مشارکت مردمی در اقدامات مربوط به مجموع مدیریت شهری باتوجه به گستردگی مسائل از جمله مهمترین موضوعاتی است که از سوی مسئولین و مدیران شهری باید مورد توجه قرار بگیرد. این پژوهش ضمن بررسی اسنادی پیشینه ای از مشارکت ومبانی نظری توسعه مشارکتی جهت بهبود مدیریت به پیمایش میدانی در شهر پل سفید که به عنوان مطالعه موردی تحقیق انتخاب شده می پردازد و سپس با بهره گرفتن از نتایج بررسی های میدانی واسنادی وتحلیل یافته های تحقیق، پیشنهاداتی جهت دستیابی و به کارگیری راهکارهایی جهت بهبود مدیریت شهری را فراهم می آورد.
۱-۳-سؤالات تحقیق:
۱-۳-۱-سئوال اصلی تحقیق:
آیا مشارکت شهروندان در مدیریت مطلوب شهری پل سفید مؤثر است ؟
۱-۳-۲-سوال فرعی تحقیق:
وضعیت مشارکت شهروندان در مدیریت مطلوب شهر پل سفید در چه سطحی قرار دارد؟
زمینه ها و راههکارهای افزایش مشارکت شهروندان پل سفید جهت بهبود مدیریت و عمران شهری چه عواملی می توانند باشند؟
۱-۴-اهداف تحقیق:
۱-۴-۱-هدف کلی:
بررسی نقش مشارکت شهروندان در مدیریت مطلوب شهری
۱-۴-۲- اهداف جزئی:
بررسی وضعیت مشارکت شهروندان در بهبودوضعیت مدیریت شهری پل سفید
شناسایی عوامل موثردرافزایش نقش مشارکت شهروندان درمدیریت شهری
ارائه ی سیاست ها و اقدامات اجرایی مؤثر جهت مشارکت شهروندان در زمینه ی رفع مسائل و مشکلات بافت فرسوده شهر.
۱-۵-فرضیات تحقیق :‌
متناسب با سوالات مطرح شده برای به نتیجه رسیدن در این رساله فرضیات ذیل ارائه می شوند.به نظر می رسد بین مشارکت شهروندان و مدیریت مطلوب شهری پل سفید رابطه معناداری وجود دارد .
به نظر میرسد میزان مشارکت شهروندان در مدیریت شهری در شهر پل سفید ازوضعیت پایینی برخوردار است.
به نظر میرسد ارتقای پایگاه اجتماعی- اقتصادی شهروندان تا حد زیاد در میزان علاقه مندی شهروندان به مشارکت در مدیریت شهری موثر می باشد.
۱-۶-اهمیت وضرورت موضوع تحقیق:
ضرورت واهمیت مشارکت واقعی تمام افراد جامعه درگستره فعالیتهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی وفرهنگی به منظور دستیابی به توسعه پایدار وهمه جانبه برکسی پوشیده نیست. اهمیت و ضرورت روی آوردن به مشارکت وتوسعه مشارکتی دراندیشه ها ونظریه ها ونیز در تلاش های سازمان ها ونهادهای بین المللی وملی بویژه در جهان سوم بازتاب دارد. به طور که می توان آن را در حوزه مسائل شهری ومدیریت شهری مورد توجه قرار دارد. ضرورت مشارکت درتمام عرصه های زندگی مشهود است. اما مشارکت الزامات خاص خود را دارد.اولین شرط شناخت نگرش وتمایلات مردم است که باید در توانمنمدیهای آنها همراه باشد. پس ازآن ایجاد بستر وشرایط مناسب درعرصه های مختلف است تابا تجربه وآزمون آن بتوان به طور موثر در فعالیت های اجتماعی مشارکت کرد. این مسئله از یک سو نیازمند برنامه ریزی برای طراحی الگوها وایجاد انواع تشکل ها وازسوی دیگر نیازمند شناسایی ظرفیت های قابل واگذاری برای مشارکت در شهرداری است.
اکثر تسهیلگران اجتماعی، برنامه ریزان وکارشناسان توسعه با بکارگیری رویکردهای مشارکتی در تلاشند تا با توانمند کردن جوامع محلی واحیاء سازمانهای مدیریت بومی وسنتی این جوامع بر پایه ساختارهای اجتماعی و عرضی گاهی درجهت احیاء مدیریت درونزا توسط این جوامع بردارند. ضمن اینکه تمایل دولتها نیز برای لحاظ کردن نقش کلیدی جوامع محلی در برنامه ریزی های توسعه به طور روز افزون درحال افزایش است( فرج الله حسینی، ۱۳۸۳)
درطی سالهای اخیر از مهمترین موضوعات جامعه علمی، مشارکت شهروندان در قالب سازمانهای محلی با هدف تحقق حکمرانی خوب است. که این موارد در کانون بحث ها قرار دارد. این اندیشه طی قرن ها موضوع فکری اندیشمندان بوده و به گونه امروزی تکامل یافته وبنابر نتایج علمی حاصل شده با مشارکت شهروندان در طراحی و اجرا وارزیابی برنامه های شهری یک اصل اساسی درمدیریت شهر، قلمداد می شود و در جامعه مدرن شهروندان باید دارای حقوق و وظایف دوسویه باشند وبه گونه ای آزاد و برابر در تصمیم گیریهای سیاسی و روندهای جاری اجتماعی سیاسی شان مشارکت کنند.(غفاری، جمشیدزاده،۱۳۹۰)آنچه که مطرح شدضرورت پژوهش دراین حوزه را اشکارمیکند.بنابرین بدون انجام پژوهشهای متعدد نمی توان به شناخت رفتارهاونگرش والزامات مشارکت مردم درجامعه وبه ویژه امورشهری دست یافت.
۱-۷- پیشینه تحقیق:
۱-۷-۱- پیشینه داخلی پژوهش:
درایران،درسالهای اخیر به نحوی فزاینده، سخن ازمشارکت شهروندان درتمامی امور، مطرح بوده است.این مشارکت به شکلی نامعمول ونامطلوب در حوزه شهرسازی ظهوریافته است.به طوریکه میتوان گفت درمشارکتی که اکنون درحوزه شهرسازی کشورمطرح است،مفهوم مشارکت،قلب ماهیت شده است.هسته مرکزی مفهوم مشارکت،قدرت یافتن شهروندان وتاثیرگذاری بیشترآنان برطرح های شهریست.آنچه درحال حاضردرطرح هایی که باعنوان مشارکتی درکشوراجرامی گرددبه هیچ وجه ناظربراین مفهوم نبوده وعمدتا” عبارتست ازتامین اعتبارمالی طرح یاپیش فروش واحدهای احداثی. بااین وجوددرزمینه مشارکت مردمی درتوسعه شهرهامطالعات فراوانی صورت گرفته که دراینجا به بیان آنها می پردازیم:
-علیرضاعلوی تباردرجلدیک کتاب “مشارکت دراداره امورشهرها"سال۱۳۷۹دربخش اول چارچوب نظری ومفهومی مشارکت،بخش دوم به بررسی وارزیابی تجارب ایرانی الگوی مشارکت شهروندان وبخش سوم به بررسی تجارب جهانی الگوهای مشارکت شهروندان پرداخته است (علوی تبار،۱۳۷۹)
-ارجمندنیادرمقاله خودتحت عنوان “سازمانهای غیردولتی راهبردمشارکت سازمان یافته” ۱۳۸۰بابازکردن مفاهیم مشارکت در صفحات اولیه مقاله خود بحث مشارکت وتوسعه رامطرح ومشارکت مردمی راشرط بنیادین برای تحقق توسعه پایدارمی داند.درادامه شرایط عمده تحقق مشارکت ومحدودیت هاوموانع مشارکت به صورت تیتروار ارائه شده ونهایتا ویژگی هاوتوان های سازمان های غیردولتی برای ایجادمشارکت ارائه می گردد(ارجمندنیا،۱۳۸۰)
حسین وظیفه دوست و سیاوش نوری در مقاله ای با موضوع مشارکت های مردمی ونقش آن در توسعه مدیریت شهری (مطالعه موردی: منطقه ۵ تبریز) به تبیین مشارکت های مردمی وتاثیر آن بر مدیریت شهری ،ودر مرحله ی نخست به اهمیت موضوع پرداخته ودر ادامه ضمن توصیف مفهوم توسعه وابعاد آن و به ارائه تعریفی در خصوص مشارکت ومزایای آن پرداخته ،و مهمترین عوامل وایجاد ارتباط میان مشارکت شهروندان ومدیریت شهری را شناسایی و راهکار هایی در جهت توسع وگسترش بیش از پیش مشارکت عمومی در فعالیت های مدیریت شهری ارائه می نمایید(وظیفه دوست،۱۳۸۷).
مجید کفاشی در مقاله ای تحت عنوان تاثیر مدیریت امکان شهری بر فرهنگ شهروندی به تاثیر امکانات شهری بر فرهنگ شهروندی ،با تاکید بر عوامل اجتماعی –فرهنگی می پردازد.هدف این پژوهش را شناخت تاثیر امکانات اجتماعی وفرهنگی بر فرهنگ شهروندی ودست یابی به یک الگوی نظری وتحلیل در خصوص تبعیین فرهنگ شهروندی ،شهروندان می داند(کفاشی،۱۳۸۹).
اعظم خاتم درمقاله ای تحت عنوان “فعالیت سازمان های غیردولتی درزندگی شهری ایران” سال۱۳۸۰بامطرح کردن اهمیت مشارکت دردنیای خارج وداخل ازایران به ارائه تصویری ازسازمانهای غیردولتی وفعالیت آنهاپرداخته است(خاتم،۱۳۸۰)
-حسن احمدی درسال۱۳۷۳درکتابی تحت عنوان"نگرشی برالگوهای برنامه ریزی شهری درجهان"دربخش سوم این کتاب ،نحوه مشارکت مردم درامور برنامه ریزی شهری ایا لت هاوایی راموردبررسی قرارداده است(احمدی،۱۳۷۳).
محمدرضاسعیدی درسال۱۳۸۲در کتاب “درآمدی برمشارکت مردمی وسازمان های غیردولتی “تضمین مشارکت مردمی رامستلزم پنج شرط عمده دانسته:فرهنگ مشارکت،نهادهای مشارکتی، نظام اطلاع رسانی،تسهیلات وامکانات مادی وتخصصهای ضروری وساختاردولت (سعیدی،۱۳۸۲).
جهانشاه پاکزاددرکتاب"مقالاتی درباب طراحی شهری “کتاب اول،۱۳۸۶،درمقاله"بررسی تطبیقی شهرهای ایرانی واروپایی برای ریشه یابی موانع تاریخی مشارکت مدنی” ، درنهایت مشارکت را وسیله ای میداندبرای تبدیل یک شهرنشین بی تفاوت به یک شهروند،یعنی تبدیل شهرنشین به انسانی که بامحیط خودارتباط ذهنی عاطفی داشته ،مسؤلیت بهسازی محیط خودرادریک همیاری مستمر بادیگران بدیهی پندارد(پاکزاد،۱۳۸۶).
رضاعلی محسنی درسال۱۳۸۷درکتاب جامعه شناسی مسائل وآسیب های اجتماعی درفصل ششم کتاب به بحث مشارکت شهروندان درتوسعه شهر پرداخته،ویژگیها،اهمیت مشارکت، چارچوب نظری و زمینه های مشارکت رابرشمرده ودرآخربه ارائه راهکارها و پیشنهادات در زمینه مشارکت پرداخته است(محسنی،۱۳۸۷).
-فرشادنوریان ومحمودرضایی درمقاله ای باعنوان ازفکرتااجرا:برنامه مداخله مردم دربرنامه ریزی وطراحی شهری بابه کارگیری ICTکه درسال۱۳۸۵ انجام گرفت،هدف اصلی این مقاله،ارائه روشی کاربردی جهت مشارکت مردم دربرنامه ریزی وطراحی شهری وتولیدفضاهای زیستی درمقیاس محله به کمک فناوری اطلاعات وارتباطات است.ازنتایج بدست آمده میتوان به توانمندسازی نظام مدیریت شهری براساس ایجادوتوسعه نهادهای محله ای به روش نوین،توجه ودرنظرگرفتن مشکلات وخصوصیات خاص هرمحل به عنوان مبانی طراحی آن محل،دامن زدن به مشارکت اجتماعی بیشتر درسطح مناطق وشهر،توجه مناسب به دیدگاه های تخصصی برنامه ریزی وطراحی شهری وپایه ریزی معیارکیفیت زندگی براساس نیازهای مردم محل اشاره نمود(نوریان و رضایی،۱۳۸۵).
-مهدی دستان درپایان نامه مقطع کارشناسی ارشدخود باعنوان نقش مدیریت شهری درتوسعه فضایی شهر(نمونه: نکا)که درسال۱۳۸۹دفاع گردید، یکی ازاهداف رسیدن به مدیریت شهری شایسته راحضورومشارکت مردم وبکارگیری شیوه مدرن مدیریتی می داندوبرای تحقق حضورمردم،سازمان های مردم نهادی که بتوانددرقالب یک حکومت محلی وبااستفاده ازعقلانیت وخردجمعی زمینه رابرای تسهیل ومرتفع نمودن معضلات حاکم برشهرها فراهم نمایدراضروری می داند(دستان،۱۳۸۹).
۱-۷- ۲-پیشینه خارجی پژوهش:
یکی از نخستین مطالعات در حوزه ی مسائل شهری از حیطه ی اداره مردمی شهر را، برایان مک لالین در اوایل دهه ی ۱۹۷۰ انجام داده است. از نظر او اداره مردمی شهر نوعی فرایند است که متضمن نظام به هم پیوسته ای است که هم حکومت و هم اجتماع را در بر می گیرد. افراد دیگری همچون اتکینسن و مک کینلی نیز پس از او این بحث را مطرح کردند. این مفهوم نه تنها با تشکیلات دولتی و رسمی و همچنین نهادهای شهری و منطقه ای که رسما امور عمومی را اداره می کنند، ارتباط می یابد بلکه فعالیت بسیاری از گروه‌های سیاسی و اجتماعی دیگر را در برمی‌گیرد.(UN,2000,1). ترنر و بارت مؤلفه های اصلی اداره مردمی شهر را موارد ذیل دانسته اند؛ مشروعیت حکومت، مسئولیت و پاسخگویی و در واقع اصل اساسی اداره مردمی شهر و تحقق آن را مشارکت شهروندان می دانند.(Rusmarsidik,2000,10). در اواخر دهه ی ۱۹۶۰ نقش مشارکت شهروندان در جوامع بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت(رهنمایی، ۱۳۸۸، ۱۷۲). در این راستا کسانی مثل: روسی(۲۰۰۶)؛ اسمیت(۲۰۰۶)؛ ولی(۲۰۰۶)در تحقیقات خود نشان دادند که برای افزایش مشارکت شهروندان در اداره ی امور مختلف، وجود اعتماد، الزامی است.به عبارتی در هزاره جدید که اندیشه های پست مدرنیستی مجال بروز یافته اند، مواردی چون اعنماد نهادی، رضایتمندی اجتماعی، رضایتمندی بهداشتی و مفاهیم انسانگرایانه دیگری تحت عنوان رفاه اجتماعی جمع آمده‌اند.(Giddens,2006.Bannet,2004) همچنین می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
لی؛جون؛(۲۰۰۹)بررسی تاثیر آموزش عالی درپرورش خصوصیات شهروندی ومیزان آشنای ومشارکت دانشجویان در فعالیتهای سیاسی؛اجتماعی؛مدنی.لی دراین پژوهش به موسسات آموزش وپرورش چین به عنوان بازیگران کشوری پیشنهاد کرده است که به آموزش وپرورش شهروندانی فعال بپردازند ودانشجویان را که نمایندگان اجتماع وبه عبارتی منعکس کننده افکارجامعه هستند؛ طوری پرورش دهندکه درفعالیت های سیاسی؛اجتماعی ومدنی حضور چشمگیر و پر جنب وجوش داشته باشند.
کائوتری؛هوین ودیگران(۲۰۰۱)دربررسی خود تحت عنوان مشارکت درتوسعه به این نتیجه رسیدندکه اتخاذ سیاستهای مشارکتی مطابق باشرایط اجتماعی؛سیاسی وفرهنگی هر جا معه برای توسعه یافتگی درون زا سرلوحه اداره امور جوامع قرار گرفته است.منطق این شیوه مدیریتی آن است که افراد درتصمیم سازی ها وتصمیم گیری های موثر برسرنوشت خود مشارکت کنندو در کارهای مختلف از آزادی عمل بیشتری برخوردار شوند وبر زندگی خود نظارت کنند.
تام ترنر(۱۹۹۸)درکتاب شهرهمچون چشم اندازبه بررسی این موضوع پرداخته وبه این نتیجه رسیده است که بهره گیری ازمردم درهرجامعه ای هرچند که آن جامعه بی نظم باشد؛ راه مشارکت مردم جهت تفویض ایده ها به برنامه ریزان ازطریق کمیته های مشورتی؛اظهارات کتبی وشفاهی وکارگاه های آموزشی راامکان پذیرمی کند.

معنی و مفهوم: اگر چه ستارگان مؤثر در طالع و حیات انسان، به ناحق تاج سر پادشاهان ضعیف و ناتوان را می‌ربایند و آن‌ها را از حکم‌رانی بر می‌اندازند؛ امّا شاه اخستان پیروز و ظفرمند راستین، صاحب سرای مملکت می‌باشد (ستارگان نمی‌توانند تاج او را بربایند).
آرایه‌‌های ادبی: بیت دارای آرایه‌ی تشخیص است.
۹۶ - مار به ظلم اگـر بـرد خایـه‌ی موش، ناسـزا
جان پلنـگ چون برد، کوسـت سـزای ممـلکت
واژگان: خایه: تخم، بیضه. (دهخدا)
معنی و مفهوم: شاید مار بتواند از موجود ضعیفی مانند موش دزدی کند و ناروا از او تخم بدزدد، امّا نمی‌تواند به جان پلنگ آسیبی برساند، زیرا پلنگ شایسته‌ی فرمانروایی بر مملکت است.
آرایه‌های ادبی: مار استعاره از دشمنان پادشاه (ممدوح)، موش استعاره از پادشاهان ضعیف و پلنگ استعاره از شاه اخستان است. مار و موش و پلنگ، با هم مراعات نظیر دارند. این بیت تمثیلی برای بیت پیش است.

توضیح: واژه‌ی خایه در مصراع اوّل نامناسب می کند و مفهوم درستی به دست نمی‌دهد، در نسخه بدل‌ها به جای خایه‌ی موش، خانه‌ی موش آمده که درست تر می کند.
۹۷ - مشتری از پی مـلک، کـرد سـجل خط بـقا
بسـت بنـات نعــش را عـقد بــرای ممــلکت
واژگان: سجل: عهد، ثبت. (معین) بنات نعش: هفت اورنگ. (دهخدا) توضیحات
معنی و مفهوم: مشتری که قاضی و فقیه آسمان‌هاست، برای پادشاه (اخستان) بقا و جاودانگی را ثبت نموده و بنات نعش (دختر آسمان) را برای مملکت (داماد) عقد بست .
آرایه‌های ادبی: بنات النعش به عروسی مانند شده است که او را برای مملکت که همانند داماد است عقد بسته اند. مشتری نیز مانند عاقدی بوده که برای آنان خطبه خوانده است .
توضیحات :
بنات النعش: بنات جمع بنت به معنی دختر، دختران و سه ستاره که بر طول واقع شده، در صورت دب اکبر (هفت اورنگ) به دنبال نعش و سه ستاره به همین شکل در « دب اصغر » اوّلی را بنات النعش کبری و دومی را بنات النعش صغری گفته‌اند. آن‌ها را « سه دختر » و « سه خواهر » و دختر نعش یا دختران نعش هم گفته‌اند. (مصفی، ۱۳۶۶: ۹۲)
۹۸ - بدر ستاره لشـکر است، اوج طراز آسـمان
بحر نهنـگ خنـجر است، ابر سـخای ممــلکت
واژگان: بدر: حالتی از نیم‌کره‌ی روشن ماه. (معین) طراز: نگار، جامه، زیور. (منتهی الارب)
معنی و مفهوم: شاه (ممدوح) به منزله‌ی ماه بدر (کامل) است که ستارگان آسمان لشکر او هستند و او زینت دهنده و زیبایی بخش اوج آسمان‌هاست. او مانند دریایی بزرگ و با عظمت است که خنجرش به منزله‌ی نهنگ این دریاست. سلطان همانند ابر بخشنده‌ای است که بر مملکت عطا و بخشش می‌بارد.
آرایه‌های ادبی: ممدوح به ماه بدر و لشکرش به ستارگان تشبیه شده است، همچنین شاه به دریا و ابر و شمشیرش به نهنگ مانند شده است. ابر سخا، اضافه‌ی تشبیهی است. دریا با نهنگ تناسب دارد. بدر، ستاره و آسمان نیز با هم مراعات نظیر دارند.
۹۹ - بـدر چو شعری دوم، بحر چو کسری سوم
دولـت ظلـم کـاه او، عدل فزای راستـین
واژگان: شعری: نام دو ستاره یکی شعری‌العبور و دیگری شعری‌الغمیصاء. (فرهنگ لغات)توضیحات.
معنی و مفهوم: شاه اخستان، ماهی است که همچون شعرای دوم (شعرای یمانی) درخشان و پر فروغ است و دریایی است که بعد از خسرو انوشیروان و خسرو پرویز کسری سوم می‌باشد. بخت و اقبال او، موجب کاستن ظلم و افزونی عدل و داد می‌شود.
آرایه‌های ادبی: بدر و بحر هر دو استعاره از ممدوح هستند. ممدوح به صورت مجمل به شعری دوم و کسرای سوم مانند شده است.
توضیحات:
شعری دوم: شعرای یمانی، ستاره‌ی شباهنگ است، که او را روز آهنگ نیز گفته‌اند و همان تیشتر یا تیشتره‌ی پهلوی است. شعرای یمانی خواهر شعرای شامی و سهیل است که به دنبال سهیل از مجره گذشت و درین باور خرافی، او را شعرالعبور خواندند. شعرای یمانی نخستین ستاره‌ی درخشان در صورت کلب اکبر است با قدر ۵۸/۱ و فاصله‌ی آن از منظومه‌ی شمسی ۹ سال نوری است. (مصفی، ۱۳۶۶: ۴۴۳)
بند نهم:
کلمات قافیه: نوای ، صفای، قفای و …
حروف اصلی قافیه: ا
حرف روی: ا
حروف الحاقی: ی
ردیف: معرکه
۱۰۰ - چون شه پـیل تن کشـد، پیل برای معـرکـه
غـازی هـند را نهــد، پیـل بـه جـای معـرکــه
واژگان: غازی: لقب یمین الدوله سلطان محمود غزنوی. (معین)
معنی و مفهوم: چون شاه پیل پیکر و درشت اندام، برای میدان جنگ فیل به راه بیندازد، سلطان محمود غزنوی را که فاتح سرزمین هند و نمونه‌ی دلاوری است، در این میدان شکست خواهد داد.
آرایه‌های ادبی: تن پادشاه در درشتی به فیل مانند شده است. غازی هند، استعاره از سلطان محمود غزنوی و پیل نهادن در مصراع دوم کنایه از شکست خوردن است و همچنین اشاره به مات کردن در بازی شطرنج به وسیله‌ی فیل دارد. پیل در بیت تکرار شده است .
۱۰۱ - بینی از اژدها دلان، صـف زدگان چـو مورچه
خـایـه‌ی مـورچـه شـده، چـرخ ورای معـرکـه
واژگان: چرخ: سپهر، آسمان. (ناظم)
معنی و مفهوم: هنگام لشکر کشی شاه در میدان کارزار، سپاهیان شجاع او به تعداد بسیار زیاد صف می‌کشند، به گونه‌ای که گویی جماعت مورچگان هستند که صف کشیده‌اند و آسمان در بالای میدان جنگ، در مقابل این عظمت و گستردگی مانند تخم مورچه‌ای خرد می کند .
آرایه‌های ادبی: اژدها دلان استعاره از سپاهیان شجاع است. صف لشکریان را در انبوهی به صف مورچگان و آسمان را در برابر عظمت سپاهیان، به تخم مورچه‌ای تشبیه کرده است. بیت دارای آرایه‌ی غلو است.
۱۰۲ - تیغ نیام بفـکند، چـون گه حشـر تن کفـن
راست چـو صـور در دمنـد از سـرنای معـرکــه
واژگان: حشر: برانگیختن. (معین) صور: بوق. (دهخدا) سرنا: مخفّف سورنای است که در نقارخانه‌ها و روزهای جشن و سور نوازند و آن را نای رومی نیز گویند. (برهان)
معنی و مفهوم: شمشیر شاه، در روز کارزار، مانند تن که در روز رستاخیز کفن خود را می‌اندازد، غلاف خود را می‌افکند و صدای شیپور جنگ همانند صور در روز رستاخیز، سپاهیان را به جنب و جوش وا می‌دارد.
آرایه‌های ادبی: افتادن غلاف از شمشیر در روز جنگ، به افتادن کفن از تن در روز محشر مانند شده و شیپور جنگ به صوراسرافیل تشبیه شده است.
۱۰۳ - اسـب به چار صولجان، گوی زمین کنـد هبـا
طـاق فلـک بیـا کند هـم بــه هـبای معـرکـه
واژگان: صولجان: چوگان. (منتهی الارب) هبا: گرد و غبار. (ناظم)
معنی و مفهوم: در میدان کارزار، اسب با چهار دست و پای چوگان مانند خویش، زمین را که همانند گوی است به گرد و غبار تبدیل می‌کند و طاق خمیده‌ی آسمان را از این گرد و غبار پر می‌کند.

انسان شناسی هر مکتب، راهنما و زیربنای نظام تربیتی آن مکتب است. نگرش خاص انسان شناسانه هر مکتب هدایتگر و خط دهنده علوم تربیتی و جامع تر از آن علوم انسانی است.
نگرش اومانیستی به انسان، و نگرش اگزیستانسیالیستی و مارکسیستی در مورد انسان و هرگونه دیگر از انسان نگری، تأثیراتی ژرف در سامان یافتن نظام ها و مکاتب تربیتی و هدایت علوم تربیتی داراست (کاردان، ۱۳۷۲، ج۱: ۱۶۷).
برقراری نظام های صحیح و کامل حقوقی، سیاسی، اقتصادی، مدنی و … نیز بدون شناخت انسان قابل ارائه نخواهد بود (نصری، ۱۳۸۸: ۲۵).
۳-۱-۲) انسان شناسی مقدمه علوم انسانی و جهت دهنده تحقیقات اجتماعی
علوم انسانی، مجموعه علومی است که درصدد کشف مکانیسم و قوانین حاکم بر پدیده های انسانی است. موجودیت و اعتبار این علوم در گرو حل برخی از مسایل انسان شناسی است؛ مثلاً: پذیرش سرشت مشترک انسان ها (مشترکات فراحیوانی ثابت بین انسان ها) زمینه کشف و ارائه این نوع قوانین جهت پایه ریزی علوم انسانی را فراهم می کند.
جهت گیری علوم انسانی و تحقیقات اجتماعی با برخی از مباحث انسان شناختی پیوند ناگسستنی دارد؛ مثلاً: زمانی که به صورت کلی منکر روح در انسان شویم و او را مادی صرف بدانیم، تحقیقات اجتماعی کلیه موضوعات معنوی و امور مرتبط با جهان پس از مرگ و تأثیر و تأثر آن با زندگی این جهانی او نادیده گرفته و تمام تحقیقات به سوی ابعاد مادّی انسان جهت گیری می شود، امّا اگر روح به عنوان حقیقت اصلی انسان مورد نظر باشد، جهت تحقیقات به سوی ابعاد غیر مادی در علوم انسانی تنظیم خواهد شد (رجبی، ۱۳۷۸: ۲۷).
با توجه به این که جوامع انسانی را علوم انسانی اداره می کند و صلاح و فساد در این علوم، صلاح و فساد جوامع انسانی را در پی دارد؛ بر متفکر و محقق علوم انسانی لازم است که شناخت صحیحی از انسان و جامعه انسانی ارائه دهد تا بدین ترتیب فساد از جوامع برچیده شود (حائری شیرازی، ۱۳۷۸: ۳۷).
حاصل مطلب آن که برای بهره برداری از علوم انسانی و تجربی لازم است حقیقت انسان شناخته شود؛ زیراکسی که حقیقت انسان را عبارت از روح او که موجودی ملکوتی است، بداند، و براساس هستی شناسی توحیدی و در سایه معرفت خدا شکل دهد، در برنامه ریزی ها و نظام های اجتماعی اعم از تربیتی، اخلاقی، اقتصادی، سیاسی و … انسان را با حیوان یکسان نمی بیند، و براساس اهداف عالی و کمال انسانی گام بر می دارد. بنابراین انسان شناسی نه تنها در شناخت حقیقت زندگی و در نظام های مختلف اجتماعی مؤثر است، بلکه پیش فرض علوم مختلف نیز می باشد که با تثبیت آن بسیاری از مسایل علوم انسانی و تجربی کارآمد می شود.

۲-۲) ارتباط انسان شناسی با معارف دینی
از آن جا که رسالت شریعت معرفی حقیقت انسان و جهان هستی می باشد، مسایل انسان شناختی با اصول بنیادین دین؛ همچون: خداشناسی، نبوت و معاد و تبیین احکام اجتماعی اسلام و مسایل اخلاقی پیوندی ناگسستنی دارد که به اختصار به آنها اشاره می شود.
۱-۲-۲) خداشناسی و انسان شناسی
تنها چیزی که انسان به آن معرفت حضوری دارد، نفس خویش است که اگر آدمی بتواند حقیقت وجود خود را درک کند و بشناسد، از درک و شهود خداوند منفک نخواهد شد؛ زیرا مخلوقات آینه و مرآه صفات حق می باشند، صفاتی؛ همچون: علم، قدرت، اراده، حیات و … در مخلوقات، نشان از آن دارد که مبدء و منشأ اصلی موجودات، کمالات اعلا را دارا است.
و خداوند متعال نیز می فرماید: «و فی الارض آیات للموقنین ؛ وَفِی أنفُسِکُمْ أفَلاَ تُبْصِرُونَ» (ذاریات، ۲۱- ۲۲) «نشانه هایی برای متقین قرار دادیم و در خود شما هم؛ پس مگر نمی بینید؟»بدون شک انسان اعجوبه عالم هستی است. پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله ) فرمود: مَن عَرَفَ نَفْسَه فَقَدْ عَرَفَ ربّه (مجلسی، ۱۳۸۹، ج ۲: ۳۲)؛ کسی که خویش را بشناسد، خدایش را شناخته است. آری خودشناسی در تمام مراحل، راه خداشناسی است (مکارم شیرازی، ۱۳۷۹، ج۲۲: ۳۳۲).
مقصود از شناخت نفس نیز فقط شناخت هیکل جسمانی و قوای طبیعی و اصل و نسب نیست، بلکه کسی که مخلوقیت و مربوبیت خود را شناخت و خود را آیت وجود حق تعالی و مظهر صفات الهی دانست، به قدر دلالت وجود خویش و معلوماتش، خدای خود را نیز خواهد شناخت (امین اصفهانی، ۱۳۶۱، ج۶: ۳۱۱).
۲-۲-۲) نبوت و انسان شناسی
هر پیامبری که از جانب خدا مبعوث می شود از قدرت و نیروی خارق العاده برخوردار است که از طریق وحی با ریشه و مبدء هستی اتصال پیدا می کند؛ حال اگر در انسان شناسی اثبات نشود که انسان توانایی ارتباط مستقیم با خداوند و ارتباط غیر مستقیم از طریق فرشتگان را دارد، چگونه می توان از وحی و پیامبری سخن به میان آورد؟!
اگر در انسان شناسی ثابت شود که انسان از دو جزء تن و روان آفریده شده و روح و روان آدمی در پرتو عبودیّت و اطاعت از تعالیم الهی استعداد و لیاقت وحی را می یابد و معارف الهی را از خدا دریافت می کند تا به مردم برساند، از این طریق به شبهات منکران نبوت که معتقد بودند: انسان نمی تواند با خدا چنین ارتباطی برقرار کند، پاسخ داده می شود (موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۷۷: ۲۳).
بنابراین از آن رو که باید هدف آفرینش انسان تحقق یابد، راه دیگری ورای حسّ و عقل برای شناختن حقایق زندگی و وظایف فردی و گروهی بایسته است و آن چیزی جز راه وحی و مبعوث شدن انبیای الهی به عنوان دریافت کنندگان وحی نیست، تا به واسطه آنان راه صحیح زندگی شناخته شود و انسان ها هدایت گردند (مصباح یزدی، ۱۳۸۲، ج ۲: ۱۲-۷).
۳-۲-۲) معاد و انسان شناسی
در صورتی می توان از حیات پس از مرگ تصویر روشنی ارائه نمود که وجود روح غیر مادی و مستقل از بدن را پذیرفته باشیم؛ چرا که مادّه از بین رفتنی و نابود است، و تنها روح مجرّد پس از متلاشی شدن جسم مادّی باقی می ماند. شبهات معاد به این امر برمی گردد که به گمان آنان، انسان عبارت از همین بدن مادّی است که با مرگ متلاشی و نابود می شود و چنانچه دوباره زنده گردد، انسان دیگری خواهد شد؛ از این رو می گفتند: آیا هنگامی که ما مردیم و در زمین گم شدیم، آفرینش تازه ای خواهیم یافت (سجده ، ۱۰)… و در جای دیگر آمده است: … چه کسی این استخوان های پوسیده را زنده می کند؟ (یس ، ۷۸) و قرآن کریم با اشاره به این حقیقت، در پاسخ منکرین معاد می فرماید: بگو: فرشته مرگی که بر شما گمارده شد، جانتان را می ستاند، آنگاه به سوی پروردگارتان بازگردانده می شوید (سجده ،۱۱).
بنابراین قوام انسانیت و شخصیت افراد به آن چیزی است که ملک الموت آن را قبض و توفّی می نماید و آن روح آدمی است که مجرد بوده و از بین نمی رود. اگر در مباحث انسان شناختی به این حقیقت دست نیابیم و آن را اثبات نکنیم، مسأله معاد، فرض معقول و با پشتوانه استدلالی نخواهد بود (مصباح یزدی، ۱۳۷۸: ۳۲۳).
۴-۲-۲) مسایل اخلاقی و انسان شناسی
اخلاق یعنی مجموعه صفات روحی و باطنی انسان و اعمال و رفتارهایی که از خلقیات درونی او ناشی می شود. مسایل اخلاقی ارتباط بسیار نزدیکی با شناخت انسان دارد؛ چرا که اگر حقیقت آدمی شناخته نشود، و ابعاد وجودی و نقاط قوت و ضعف او معرفی نگردد، همچنین کمالاتی که به واسطه اخلاق پسندیده به دست می آید و درکاتی که به وسیله رذایل اخلاقی نصیب او می شود، تبیین نگردد؛ نمی توان از اخلاق و علم اخلاق سخن به میان آورد؛ زیرا اخلاق، با توجه به حقیقت انسان و اهداف عالیه او، معیار فعل اخلاقی نیک و بد و رذایل و فضایل و ارزش ها و ضد ارزش ها را تعیین می نماید.همچنان که اگر قابلیت تغییر پذیری انسان در مباحث انسان شناختی تبیین نشود، علم اخلاق و مباحث اخلاقی و تربیتی بیهوده است، و بلکه تمام برنامه های تربیتی انبیا و کتاب های آسمانی لغو خواهد شد.بنابراین اخلاق بدون مباحث انسان شناسی قابلیّت تحقّق نخواهد داشت؛ از این رو به روشنی می توان گفت:‌بحران های اخلاقی در مکاتب مادّی به جهت عدم شناخت صحیح انسان است (مکارم شیرازی، ۱۳۸۱، ج ۱: ۲۳-۳۰).
۵-۲-۲) تبیین احکام اجتماعی و شناخت انسان
هرجامعه، یا گروه اجتماعی، قواعد و مقرراتی دارد که ضامن ادامه حیات آن جامعه، یا گروه است. احکام اجتماعی و قوانین اسلام از قبیل: حقوق، اقتصاد، سیاست و … با شناخت کامل انسان و تمام جوانب آن ارتباط دارد. با شناخت ماهیت و حقیقت انسان و جدا نمودن نیازهای اصیل از نیازهای کاذب می توان احکامی برای او وضع کرد که او را به سعادت و کمال برساند.
بنابر آنچه گفته شد؛ به دست آوردن فلسفه حقیقی احکام اسلام، مستلزم شناخت واقعی آن است؛ هرچند که بندگان الهی در سایه وحی، آنچه را که خداوند متعال نازل فرموده است، می پذیرند، امّا تبیین احکام و اوامر و نواهی برای منتقدان دین، تنها در پرتو حل برخی از مسایل انسان شناختی امکان پذیر است (ماهرو زاده، ۱۳۸۶: ۳۵).

1. 1. ویژگی های انسان شناسی دینی

انسان شناسی دینی در مقایسه با دیگر انواع خود امتیازهای ذیل را دارا است:
۱-۳) جامعیت
انسان شناسی دینی، از دستاورد وحیانی که محدود به قلمرو خاصی نیست، سود می جوید و ابعاد مختلف انسان را اعم از جسمانی و زیستی، تاریخی، فرهنگی، دنیوی و اخروی، فعلی و آرمانی و مادی و معنوی بررسی می نماید؛ و حال آن که انواع دیگر انسان شناسی (فلسفی، تجربی، عرفانی، فرهنگی و…) زمینه ای خاص را مورد نظر دارد.
۲-۳) اتقان و خطاناپذیری
انسان شناسی دینی که از معارف وحیانی سرچشمه گرفته و متصل به علم لایزال الهی است و از هرگونه تحریف در امان مانده باشد، اتقان و استحکام دارد و هیچ گونه خطایی در آن راه نمی یابد، ولی دیگر انواع انسان شناسی که از داده های تجربه، تعقل، یا سیر و سلوک به دست می آید، خطاپذیر است.
۳-۳) توجه به مبدء و معاد
در انسان شناسی غیر دینی، انسان را بریده از مبدء و معاد مورد بررسی قرار می دهند، مانند: انسان شناسی تجربی و برخی نحله های انسان شناسی فلسفی و عرفانی. و چنانچه از مبدء و معاد سخن به میان آید، راهگشای چگونه زیستن و چگونه پیمودن راه کمال نیست.در انسان شناسی دینی، مبدء و معاد به عنوان دو بخش اساسی از مراحل زندگی انسان مورد توجه قرار می گیرد.
۴-۳) بینش ساختاری و رابطه ساحت های مختلف در وجود انسان
در انسان شناسی دینی، رابطه ساحت های جسم و جان مادی و معنوی، بینش و گرایش و تأثیر و تأثر هر یک بر دیگری مورد توجه قرار می گیرد، ولی در انسان شناسی عرفانی، تجربی، فلسفی … این ساحت ها مورد غفلت قرار می گیرد، یا به گستردگی انسان شناسی دینی مورد توجه قرار نمی گیرد (رجبی، ۱۳۷۸: ۲۵).
اگرچه انسان شناسی دینی با توجه به ویژگی های مذکور، از امتیازات خاصی برخوردار است، لکن شناسایی موجودی پیچیده، همانند انسان را نمی توان منحصر در یک یا دو روش نمود، بلکه در شناخت انسان به روش ها و ابزار مختلف نیاز است.
ملاصدرای شیرازی (ره) در این زمینه می فرماید: چون هستی انسان همچون معجونی آمیخته از دو گونه عنصر است؛ یکی صورت معنوی و دیگر عنصر حسی و جسمانی، بدین جهت در نهاد هستی نفس انسان پیوسته، آمیختگی به این دو گونگی سرشتی حاکمیت و انعکاس دارد. یکی تعلق به ماده است و دیگری گرایش به خرد و آزادگی از ماده و از این رهگذر و براساس این دوگانگی سرشتی، حکمت و شناخت او نیز از این دو منبع متقابل هستی سرچشمه می گیرد (ملاصدرا، ۱۴۱۹ق، جزء اول: ۲۰).
بنابراین در پژوهش های انسان شناسانه ضروری است، با مبنا قرار دادن متون دینی اصیل و عاری از هرگونه تحریف از منابعی دیگر؛ همچون: عقل، تجربه، مکاشفه و شهود نیز استفاده شود.
پس از مشخص شدن جایگاه و اهمیت انسان شناسی در ادامه بحث به بررسی قوای انسانی و رابطه بین آنها می پردازیم.
گفتار دوم: بررسی قوای انسانی و رابطه بین آن ها

1. 1. قوای چهارگانه نفس

امام خمینی(ره) در بحث از قوای نفس به چهار قوه عاقله، واهمه، غضبیه و شهویه اشاره می‌‌کند. قوه عاقله، قوه روحانیه‌ای است که به حسب ذات، مجرد و به حسب فطرت، مایل به خیرات و کمالات و داعی به عدل و احسان است. در مقابل آن، قوه واهمه قرار دارد که از آن به قوه شیطانیه تعبیر می‌شود (امام خمینی، ۱۳۷۷: ۲۸۳).
مطابق دیدگاه امام خمینی(ره) قوه شیطانیه، قوه‌ای است که فطرتاً تحت نظام عقلی در نیامده و مسخر در ظل کبریای نفس مجرد نشده و مایل به دنیاست. مطابق این نظر، قوه عاقله حقیقت نورانیه دارد در حالی که در مقابل آن، وهم از تجرد عقلانی نورانی برخوردار نیست بلکه تجرد برزخی ظلمانی دارد و چنین قوه‌ای در انسان بر حسب فطرت، مایل به شر و فساد می‌باشد.
اما قوه غضبیه که از آن به نفس سبعی نیز تعبیر می‌شود از نعم بزرگ الهی است و چه در انسان و چه در حیوان، عامل حفظ بقای شخصی و نوعی می‌باشد. در واقع، عنایت الهی اقتضا نمود تا این قوه در انسان و حیوان قرار گیرد و به واسطه آن، دفع مفسدات و مخلات نظام جامعه نماید. از نظر امام (ره) این قوه، تجلی انتقام و غضب الهی است و ثمرات زیادی دارد از جمله اینکه جهاد با نفس و دوری از جنود جهل تحت حمایت این قوه شریفه انجام می‌گیرد. بنابراین اگر شخصی فاقد این قوه باشد لزوماً بسیاری از ملکات خبیثه و اخلاق ذمیمه مانند خوف، جبن، ضعف و تنبلی را در خود خواهد داشت. اصل مهم این است که خداوند این قوه را مرحمت نموده تا آدمی در جهت آن دو شرط اساسی را در نظر آورد. اول، این نعمت الهی را در موقع خود به کار برده و دوم، بر خلاف مقصد الهی خرج نکند. زیرا در غیر این صورت، این قوه، دیگر از جنود الهی محسوب نشده و در زمره جنود شیطانیه قرار می‌گیرد.