شکل ۴-۷- اثر سطوح مختلف دور آبیاری بر کلروفیل ……………………….۶۰
شکل ۴-۸- اثر متقابل سطوح مختلف بسترهای کاشت بر تعداد شاخه جانبی ……………………..۶۲
شکل ۴-۹- اثر سطوح مختلف دور آبیاری بر تعداد شاخه جانبی ……………………..۶۲
شکل ۴-۱۰- اثرسطوح مختلف بسترهای کاشت بر قطر ساقه …………………….۶۳
شکل ۴-۱۱- اثر سطوح مختلف دور آبیاری بر قطر ساقه ……………………..۶۴
شکل ۴-۱۲- اثر سطوح مختلف بسترهای کاشت بر وزن تر ساقه …………………….۶۴
شکل ۴-۱۳- اثر سطوح مختلف دور آبیاری بر وزن تر ساقه ……………………..۶۵
شکل ۴-۱۴- اثر سطوح مختلف بسترهای کاشت بر وزن خشک ساقه ……………………..۶۵
شکل ۴-۱۵- اثر سطوح مختلف دور آبیاری بر وزن خشک ساقه ………………………۶۶
شکل ۴-۱۶- اثر سطوح مختلف بسترهای کاشت بر وزن تر ریشه ………………………۶۷
شکل ۴-۱۷- اثرمقادیر مختلف دور آبیاری بر وزن تر ریشه …………………..۶۷
شکل ۴-۱۸- اثر سطوح مختلف بسترهای کاشت بر وزن خشک ریشه ………………………۶۸
شکل ۴-۱۹- اثرسطوح مختلف دور آبیاری بر وزن خشک ریشه …………………..۶۹
شکل ۴-۲۰- اثر متقابل بسترهای کاشت و دور آبیاری بر وزن خشک ریشه …………………..۶۹
شکل ۴-۲۱- اثر سطوح مختلف بسترهای کاشت بر وزن تر برگ ………………….۷۱
شکل ۴-۲۲- اثر سطوح مختلف دور آبیاری بر وزن تر برگ ………………….۷۱
شکل ۴-۲۳- اثر سطوح مختلف بسترهای کاشت بر وزن خشک برگ …………………۷۳
شکل ۴-۲۴- اثر سطوح مختلف آبیاری بر وزن خشک برگ ……………….۷۳
شکل ۴-۲۵- اثر متقابل بستر های کاشت و دور آبیاری بر وزن خشک برگ ……………….۷۴
شکل ۴-۲۶- اثر سطوح مختلف بسترهای کاشت بر نیتروژن برگ ……………….۷۵
شکل ۴-۲۷- اثر سطوح مختلف دور آبیاری بر نیتروژن برگ …………………۷۶
شکل ۴-۲۸- اثر متقابل بسترهای کاشت و دور آبیاری بر نیتروژن ………………..۷۶
شکل ۴-۲۹- اثر سطوح مختلف بسترهای کاشت بر فسفر برگ ………………..۷۷
شکل ۴-۳۰- اثر سطوح مختلف دور آبیاری بر فسفر برگ ………………..۷۸
چکیده
تنش خشکی یکی­ از ­­مهم­ترین عوامل محدود کننده رشد گیاهان در­مناطق خشک و نیمه خشک جهان، مانند ایران است. اهمیت استفاده از منابع آبی و بروز خشکسالی­های اخیر، روش­های متفاوتی را در مصرف بهینه آبی می­طلبد. به منظور بررسی تأثیر سوپرجاذب­های طبیعی و مصنوعی بر قابلیت استفاده آب­ خاک و پراکنش ریشه گیاه زیتون، آزمایش مورد استفاده فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوک­های کامل تصادفی با دو فاکتور بستر کاشت در ۱۳ سطح و دور آبیاری با دو سطح، ۲۶ تیمار، سه تکرار، ۷۸ پلات آزمایشی انجام شده است. برای انجام این پژوهش، رقم مانزانیلا و همچنین مقادیر مورد نیاز سوپرجاذب مصنوعی (استوکوزوب) و طبیعی (ورمی کمپوست، کمپوست زباله شهری، تفاله زیتون­، ضایعات برنج، کود دامی و زئولیت) تهیه گردید. پس از پایان آزمایش شاخص­ های رشد گیاه شامل ارتفاع گیاه، وزن تر و خشک اندام هوایی، وزن تر و خشک ریشه، طول ریشه، کلروفیل، شاخه جانبی، قطر ساقه، غلظت­ نیتروژن و فسفر برگ اندازه ­گیری شد. نتایج حاصل نشان داد که استفاده از بستر کاشت سوپرجاذب و آبیاری تأثیر مثبت و معنی­داری در سطح یک درصد بر شاخص­ های ارتفاع گیاه، وزن تر و خشک اندام هوایی، وزن تر و خشک ریشه، طول ریشه، کلروفیل، شاخه جانبی، قطر ساقه، نیتروژن و فسفر داشت. در واکنش متقابل بستر کاشت و آبیاری بهترین نتایج نیز در ارتفاع گیاه، وزن خشک ریشه، وزن خشک برگ و غلظت نیتروژن مشاهده شد. همچنین بیشترین ارتفاع گیاه و وزن خشک ریشه در تیمار سوپرجاذب ۱۰ گرم در کیلوگرم خاک و دور آبیاری ۵ روز مشاهده شد.

واژگان کلیدی: زیتون، سوپرجاذب، دورآبیاری، ورمی­کمپوست
فصل اول
مقدمه و کلیات
مقدمه
باتوجه به این که در کشور ایران اقلیم خشک و نیمه خشک اغلب مناطق را تحت تأثیر قرار داده و به خصوص خشکسالی­های اخیر بر این مشکل افزوده است. هریک از گیاهان به طور اعم و گیاهان باغی به طور اخص دارای یک حداقل نیاز آبی برای رشد و تولید عملکرد مطلوب هستند .در صورتی که این حداقل نیاز، به دلایلی نتواند فراهم شود، گیاه مواجه با تنش خشکی می‌شود. درصورت بروز تنش خشکی در مراحل رشدی حساس به کمبود آب، نظیر جوانه زنی بذر و گل­دهی، صدمات جبران ناپذیری به محصول وارد می­ شود. کاربرد و اختلاط برخی مواد افزودنی نظیر بقایای گیاهی، کود دامی، کود ­کمپوست و مواد پلیمری سوپرجاذب می توانند مقادیر متفاوتی آب را در خود ذخیره نموده تا در مواقع کم آبی مورد استفاده گیاه قرار گیرد.
سوپرجاذب­ها موجب جذب سریع و به مقدار قابل ملاحظه آب، در خود می­شوند. تحقیقات انجام شده روی تاثیر آنها در خاک و در شرایط کم آبی روی برخی گیاهان موفقیت آمیز بوده و این خود به دلیل مناسب بودن قیمت، سهولت ساخت و مصرف و طیف وسیع کاربرد آنها است (ظهوریان مهر، ۲۰۰۳). این مواد همچنین در پزشکی و در ترکیبات داروهایی که نیاز به کنترل آزاد سازی مواد موثره دارند به کار می رود (پیپاس، ۱۹۹۰). از موارد دیگر کاربرد آنها می توان به استفاده در پوشک بچه به عنوان جاذب رطوبت (ظهوریان مهر، ۲۰۰۳)، کاتالیزور برخی واکنش­ها، در ترکیب رزین­های تبادل کننده یون­ها و در اطفای حریق اشاره نمود. در کشاورزی از سوپرجاذب­ها به عنوان یک ماده افزودنی به خاک به منظور ذخیره عناصر غذایی، در تولید گیاهان داروئی و نیز به عنوان ابر ذخیره کننده آب درخاک استفاده می­شوند (کبیری، ۱۳۸۱).
امکان استفاده از ضایعات آلی کشاورزی و یا سوپرجاذب­های مصنوعی علاوه بر اثرات مثبت برخصوصیات فیزیکی خاک­ها می ­تواند گامی اساسی در جلوگیری از اثرات متحمل زیست محیطی ضایعات کشاورزی باشد. سالانه میلیون­ها تن ضایعات کشاورزی، دامی و شهری در سطح کشور تولید می­ شود که می ­تواند سهمی در تأمین ماده آلی خاک داشته باشد ولی متاسفانه قسمت اعظم آن یا سوازنده شده و یا در گوشه­ای رها گردیده و موجبات آلودگی محیط زیست را فراهم می­نماید (سماوات، ۱۳۸۲). با توجه به کمبود آب و همچنین سیاست وزارت جهاد کشاورزی مبنی بر افزایش سطح زیر کشت باغات و استفاده بهینه از آب­های موجود و جمع رواناب­ها، استفاده از شیوه ­های مناسب کاشت، ارقام مقاوم و استفاده از مواد جاذب رطوبت ضروری می­باشد. لذا به نظر می­رسد در جهت استفاده مناسب از آب­های در دسترس، نیاز به برنامه­ ریزی مناسب و همچنین استفاده از مواد مختلف در جهت افزایش راندمان می­باشد. معضل کمبود آب همواره و در همه حال گریبانگیر فعالیت­های کشاورزی، صنعتی و … بوده است. با توجه به هزینه­ های آب مصرفی، برق، تجهیزات آبیاری و هزینه­ های کارگری در طول سال، افزایش قدرت نگه­داری آب در خاک و حفظ ذخیره رطوبتی خاک و متعاقب آن کاهش تعداد دورهای آبیاری می ­تواند منجر به کاهش هزینه تولید گردد. اعمال مدیریت صحیح و به کارگیری تکنیک­های پیشرفته به منظور حفظ ذخیره رطوبتی خاک و افزایش ظرفیت نگه­داری آب در خاک از جمله اقدامات مؤثر برای افزایش راندمان آبیاری و در نتیجه بهبود بهره ­برداری از منابع محدود آب کشور می­باشد. برای دستیابی به اهداف فوق الذکر (حفظ ذخیره رطوبتی و افزایش ظرفیت نگه­داری آب در خاک)، انجام اقداماتی نظیر استفاده از کود سبز و آلی، مالچ گیاهی و مصنوعی، ایجاد پوشش گیاهی و یا استفاده از مواد اصلاح­کننده نظیر تورب، پرلیت، پیت، لیکا، پلیمرها و مواد طبیعی غنی شده نظیر زئوپلانت میسر می­باشد.
امکان استفاده از ضایعات آلی کشاورزی و یا سوپرجاذب­های مصنوعی علاوه بر اثرات مثبت بر خصوصیات فیزیکی خاک­ها می ­تواند گامی اساسی در جلوگیری از اثرات محتمل زیست محیطی ضایعات کشاورزی باشد. سالانه میلیون­ها تن ضایعات کشاورزی، دامی و شهری در سطح کشور تولید می­ شود که می ­تواند سهمی در تامین ماده آلی خاک داشته باشد، ولی متأسفانه قسمت اعظم آن یا سوزانده شده و یا در گوشه­ای رها گردیده و موجبات آلودگی محیط زیست را فراهم می­نماید (سماوات، ۱۳۸۲). مواد آلی به علت تولید مواد چسبنده و ترکیبات با بار منفی سبب به هم چسبیبدن ذرات خاک شده و ساختمان خاک را بهبود می­بخشند. بنابراین، مواد آلی سبب افزایش تخلخل خاک، تهویه و نفوذپذیری آب در خاک می­شوند (ابراهیمی و همکاران، ۱۳۸۲).
مواد آلی سبب کاهش تبخیر و تعرق، افزایش نگه­داری آب به ویژه در خاک­های سبک بافت، کاهش شکاف و ترک در سطح خاک به ویژه در خاک­های ریز بافت، بهبود و اصلاح خاکدانه سازی و جلوگیری از تراکم پذیری خاک­ها می­شوند (اسدی رحمانی، ۱۳۷۸). همچنین با توجه به تولید و عرضه مواد جاذب رطوبت به عنوان اصلاح کننده خاک، این مواد می­توانند موجب جذب رطوبت ناشی از بارش­های ناچیز در مناطق خشک، جذب بیشتر آب آبیاری و نگهداشت آنها در خاک شده و از این طریق مانع از تنش­های رطوبتی و عدم موفقیت برنامه ­های آبیاری در این گونه مناطق شوند.
۱-۱- شرایط اکولوژیکی زیتون
زیتون درختی نسبتاً کم ‌نیاز و مخصوص منطقه مدیترانه است. این منطقه دارای زمستان‎های مرطوب و ملایم، تابستان‎های گرم و بدون باران است. البته زیتون می‎تواند آب و هوای نیمه سرد را هم تا حدودی تحمل کند، به شرط آن که حداقل درجه حرارت در زمستان از ۷- درجه سانتی ­گراد پائین‎تر نرود، زیرا که از سرما آسیب می‌بیند. حتی پس از برداشت محصول نیز زمانی که گیاه در حال استراحت باشد، اگر دمای منطقه به ۷- درجه سانتی‌گراد برسد، نه تنها برای رقم‎های مقاوم به سرما، بلکه برای کلیه رقم‎هایی که در حال خواب هستند خطرناک خواهد بود. زیتون حداقل هفت ماه از سال به متوسط دمای ۲۱ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد نیاز دارد و گرما را تا ۵۰ درجه سانتی گراد تحمل می‌کند و برای تولید محصول اقتصادی از ۲۰۰ تا ۱۴۰۰ ساعت دمای بین ۱۵-۷ درجه سانتی‌گراد نیاز دارد. در مناطقی که مقدار بارندگی در حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر است به صورت دیم نیز کشت می‎شود (عصمتی، ۱۳۷۷).
۱-۲- مشخصات گیاه شناسی زیتون
زیتون از گیاهان دو لپه و متعلق به خانواده Oleaceae می‌باشد. در این خانواده جنس‌های زیادی وجود دارد که اغلب آنها در نواحی گرمسیری یا نیمه‌گرمسیری رشد و نمو می‌کنند. زیتون‌های تجاری متعلق به گونهOlea europae L. هستند که جز ۲۰ گونه Olea موجود در نواحی گرمسیری و نیمه‌گرمسیری جهان می‌باشند (عصمتی، ۱۳۷۷). زیتون یک درخت همیشه سبز با عمر طولانی است که قدمت آن در حدود ۶۰۰۰ سال گزارش شده است. چوب آن در برابر پوسیدگی مقاوم است و وقتی که قسمت‌های بالای درخت در اثر خسارت وسایل مکانیکی یا شرایط نامساعد محیطی از بین می‌رود، رشد جدید از سیستم ریشه آن به وجود می‌آید. وقتی که زیتون از طریق بذر یا قلمه تکثیر می‎شود، سیستم ریشه‌ای آن به طور معمول کم عمق است و حتی در خاک‌های عمیق بیش از ۱۵۰ سانتی‌متر در زمین گسترده نمی‌شود. در بخش‌های هوایی درخت، اعضای تشکیل دهنده آن با تراکم بالا، میانگره‎های کوتاه و شاخ و برگ متراکم دیده می‎‎شود که نور به آسانی نمی‌تواند به داخل درخت نفوذ کند، مگر اینکه با اعمال مدیریت مناسب در باغ و هرس خوب کانال‎های هدایت نور به طرف تنه و داخل درخت ایجاد شود (عصمتی، ۱۳۷۷؛ متشرع زاده، ۱۳۷۷).
برگ‎های زیتون ضخیم و چرمی ‎‎هستند که به صورت متقابل قرار گرفته‌اند. هر برگ در طول مدت دو سال رشد می‌کند. رنگ سطح فوقانی بر‌گ‌ها سبز تیره و سطح زیرین آنها نقره فام یا متمایل به زرد است. روزنه‌ها فقط در سطح زیرین برگ وجود دارند که در میان کرک‌های صفحه‌ای واقع شده و اتلاف آب را محدود می‌کنند که این مکانیزم باعث می‌شود زیتون مقاومت نسبی به خشکی داشته باشد (عصمتی، ۱۳۷۷). گل‌آذین‌ها در محور هر برگ به وجود می‌آیند. به طور معمول جوانه گل‌آذین در فصل رویشی جاری تشکیل و در فصل بعدی شروع به رشد می‌کند. گل‌آذین‌ها بیش از یک سال در حالت رکود باقی می‌مانند و سپس شروع به رشد نموده و گل‌های مورد انتظار را به وجود می‌آورند. بسته به شرایط محیطی و رقم در هر گل‌آذین ۲۵-۵ گل به وجود می‌آید. پرچم‎ها تعداد زیادی گرده زرد رنگ آزاد می‎‎کنند و گرده‌افشانی عمدتاً به وسیله باد انجام می‌گیرد (سالاردینی و مجتهدی،۱۳۷۲). در زیتون دو نوع گل وجود دارد: گل‎های کامل و گل‎های نر^[۱]. گل‌های کامل دارای پرچم و مادگی فعال هستند و گل‌های نر دارای مادگی ناقص و پرچم‌های فعال می‌باشند. تعداد گل‎های نر توسط عوامل ژنتیکی و محیطی تعیین می‌گردد (متشرع زاده، ۱۳۷۷). نتایج پژوهش‎ها نشان داده است که اگر مقدار کافی نیتروژن در برگ‌های زیتون وجود نداشته باشد، وجود کربوهیدرات بالا به تنهایی برای گل‌دهی کافی نیست. کمبود عناصر غذایی، منجر به کاهش رشد و کاهش گل‌دهی می‌گردد. (سالاردینی و مجتهدی، ۱۳۷۲).
میوه زیتون یک نوع شفت است که شبیه میوه‌های زردآلو، بادام، شلیل، هلو و آلو می‌باشد (عصمتی، ۱۳۷۷). یکی از صفات برجسته زیتون، انعطاف‌پذیری و قابلیت سازش آن با مناطق مختلف جغرافیایی جهان می‎باشد. هم‌ اکنون در سراسر مناطق دنیا رقم‌های زیادی وجود دارند که در بسیاری از ویژگی‌ها متفاوتند. همین تنوع رقم‌ها باعث شده است که بسیاری از رقم‎ها در مناطق مختلف نام‌های متفاوتی داشته باشند که در این جا به ذکر مختصری از مشخصات رقم مورد استفاده در این پژوهش اشاره می‎شود (طباطبایی، ۱۳۷۴؛ طلایی، ۱۳۷۷).
۱-۳- رقم مانزانیلا
مبداء آن آندولس اسپانیا و نوع مصرف آن کنسروی است. در سال ۷۹ از اسپانیا وارد ایران شده و در ایستگاه طارم کشت شده است. قبلاﱠ نیز این رقم در ایستگاه رودبار وجود داشت (فرناندز و دیاز، ۱۹۹۲). قدرت رشد درخت زیاد با عادت رشد گسترده، تاج دارای شاخه های بلند با حالت رو به پایین است. بسیار پرمحصول و دارای سال آوری است. یک رقم سهل ریشه زا بوده، نسبتا حساس به سرما، بسیار حساس به ورتسیلیوم است (آنونیموس، ۲۰۰۰).

شکل۱-۱- میوه رقم مانزانیلا شکل ۱-۲- درخت مانزانیلا
۱-۴- ازدیاد زیتون
رایج‌ترین روش تکثیر درختان زیتون، ریشه دار کردن قلمه‎های شاخساره است و بهترین و رایج‌ترین آن ریشه‌دار کردن قلمه‎های برگ‌دار در زیر سیستم گلخانه مه پاش می‌باشد (رستگار، ۱۳۷۵؛ طباطبایی، ۱۳۷۴). این روش، تعرق و دمای برگ‌ها را کاهش و رطوبت نسبی را افزایش می‌دهد و باعث می‎شود که قلمه‎ها در تمام طول دوره ریشه‌دهی شاداب باقی بمانند. قلمه‎های برگ‌دار با بهره گرفتن از چوب‎های یک یا دو ساله حاصل از شاخساره‎های قوی در دو زمان بهار یا اواخر تابستان تهیه می‌شود. قلمه‎های تهیه شده در اواخر فصل تابستان، در تمام طول زمستان در گلخانه باقی می‎‎مانند. قلمه‎های ریشه دار شده، در اوایل بهار به کیسه‎های پلاستیکی یا گلدان، منتقل شده و در زیر سایه‌بان نگهداری می‎شوند. نهال‎ها در گلدان به صورت تک شاخه تربیت می‌شوند و در اواخر تیر و اوایل مرداد ماه قابل فروش هستند. آنها به طور معمول در اولین سال کاشته نمی‌شوند بلکه تا اسفند سال بعد نگه‌داری می‎شوند. چون کاشت در اوایل بهار بهتر از اواخر مرداد است. بنابراین اگرچه گیاه کامل در ۱۲ ماه به دست می‎آید اما در حدود ۲۰-۱۸ ماه از موعد قلمه­گیری تا کاشت در زمین طول می‎کشد (ابو عزیز و دسوکی، ۱۹۷۵). در برنامه دوم که از اوایل سال ۱۹۹۰ رایج شده است، قلمه‎ها در اواخر بهمن ماه از شاخساره‎های فصل رشد قبلی (چوب یکساله) برداشت شده و در زیر سیستم مه­پاش ریشه‌دار می‎شود. بعد از ریشه‌دار شدن قلمه‌ها آنها را به کیسه‎های پلاستیکی یا گلدان، منتقل کرده و در گلخانه در رطوبت نسبی بالا نگهداری می‌کنند. این روش، موجب ادامه رشد شاخساره‎ها بدون هیچ توقفی می‌گردد. مزیت این روش این است که نهال‌ها را می‌توان یکسال بعد از تهیه قلمه در اسفند ماه کشت کرد. در حالت کلی در نهالستان، نهال‎ها به طور معمول به مدت دو تا سه ماه در بستر، ریشه‌دار می‎شوند. سپس به گلدان‌ها و یا کیسه‎های پلاستیکی منتقل شده و ۱۲ تا ۱۸ ماه در نهالستان باقی می‎مانند. آنها به طور معمول به صورت تک تنه بطول ۹۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر تربیت شده و سپس با خاک اطراف ریشه فروخته می‎‎شوند (عصمتی، ۱۳۷۷).